Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 52

Náttúrufræðingurinn
52
Vindáttarbreytingar
Haraldur Ólafsson
Í tengslum við dreifingu mengunar frá eldgosum eða öðrum uppsprettum
óhreins lofts vaknar sú spurning hvort algengt sé að vindátt breytist
mikið og óvænt á Íslandi. Til að varpa ljósi á málið hafa verið skoðaðar
vindmælingar á klukkustundarfresti á 10 ára tímabili á Hveravöllum á
Kili. Sé aðeins horft til vinds yfir 6,0 m/s (stinningsgola, 4 vindstig) kemur
í ljós að vindur snýst tvisvar til gagnstæðrar áttar innan klukkustundar
og 47 sinnum, eða í 0,1% tilvika, um meira en 90˚. Hliðstæðar tölur
um vind yfir 8,0 m/s eru 0 og 11. Í sjö af þeim ellefu tilvikum var
vindáttarbreytingu spáð, enda tengdist hún þá lægðagangi. Í þeim fjórum
tilvikum sem eftir standa blés vindur af Hofsjökli eða Langjökli, sem er í
samræmi við þá reglu að standi vindur í fjallahæð af fjöllum sé hættara
við vindáttarflökti en ella. Í stuttu máli má segja að nái vindur styrk
stinningsgolu er afar sjaldgæft að mikil og snögg breyting verði á vindátt
og þá sjaldan það gerist er það langoftast fyrirsjáanlegt.
1. mynd. Veðurspákort úr sjónvarpi. Kortið gildir á hádegi 22. nóvember 2012. Hveravellir
eru við efri mörk hitatölunnar á miðju landinu (-2). – Weather forecast from TV valid at 12
UTC on 22 November 2012. Hveravellir is situated at the top of the “-2”-label.
Ritrýnd grein
Náttúrufræðingurinn 86 (1–2), bls. 52–55, 2016
Inngangur
Svo háttar til við yfirborð jarðar
að vindur er ákaflega breytilegur
milli staða og er sá breytileiki mjög
háður vindátt. Þannig er jafnan
skjól hlémegin við hús og skjólið
færist eftir því sem vindátt breytist.
Svipað gildir um fjöll, algengt er
að vindur leiti meðfram fjöllum og
fjallgörðum, en hlémegin fjalla er
oft tiltölulega hægur vindur. Það á
þó alls ekki alltaf við því að fyrir
kemur að það sé í senn bálhvasst og
hægviðri þar sem vindur stendur af
fjöllum, allt eftir því hvar maður er
staddur. Nokkuð hefur verið fjallað
um þessa náttúru vindsins í fyrri
greinum í Náttúrufræðingnum1,2 og
í stuttum þætti í Ríkissjónvarpinu,3
svo dæmi séu nefnd. Það getur því
verið nokkurs virði að vita úr hvaða
átt vindurinn blæs og hvernig hann
hagar sér í ólíkum vindáttum.
Flesta daga ræðst vindur yfir
Íslandi af loftþrýstisviði við yfirborð
jarðar, eða því sem í daglegu tali
er oftast kallað hæðir og lægðir.
Þá daga sem loftþrýstisviðið er
flatt, þ.e. þegar lægðir eru fjarri,
ræður breytileiki yfirborðs jarðar
og landslag mestu um vinda. Þeir
eru þá oftast fremur hægir og
heita nöfnum á borð við hafgola
og fallvindur. Sagt er frá þess
háttar vindum í grein Hálfdánar
Ágústssonar o.fl.4 frá 2007), greinar-
gerð Trausta Jónssonar5 frá 2002 og
víða annars staðar. Slíkir vindar eru
undantekningarlítið fremur hægir
og verður ekki fjallað um þá hér.
Í eldgosum síðustu ára hefur
athygli manna beinst að vindáttum
og hvernig þær breytast í tíma
og rúmi. Í tengslum við mat á
útbreiðslu gosmengunar í
andrúmslofti, bæði ösku og ekki
síður óhollra lofttegunda, hafa
vaknað spurningar sem lúta að því
hversu oft og hversu snögglega
vindar breytast. Meðal almennings
þekkist sú skoðun að vindur geti
breyst fyrirvaralaust og að jafnan sé
allra veðra von. En er það svo? Hér
verður leitast við að varpa ljósi á það
með skoðun á veðurathugunum.
Vitað er að í mjög hægum vindi er
vindáttarflökt nokkuð algengt og
við þær aðstæður getur mengun