Fréttatíminn - 18.12.2015, Síða 26

Hann sótti nöfn
fyrirtækja sinna
þangað, ekki síst
í Eglu, þá römmu
landnámssögn.
Hann dreymdi um
að búa til Íslend-
ingasögu úr tilveru
sinni. Á leiðinni til
Íslands lærði hann
á harmonikku eins
skipverjans og
skemmti fólki með
spilamennsku á
góðviðrisdögum.
SKARTAÐU
ÞÍNU
FEGURSTA
Bankastræti 4 I sími: 551 2770
Íslensk skartgripahönnun
U ngi maðurinn heldur í arminn á afa sínum sem hefur sett höndina í vasann á hlýja frakkanum sínum,
honum er kalt, hann þarf að styðja sig við
staf og hann er berskjaldaður í heiminum.
Hann segir eitthvað kátlegt við ljósmyndar-
ann, Margréti yngri systur unga mannsins
sem pírir augun móti sól og ljósmyndara,
hattlaus og háttvís.
Tveir Thorar. Ungi maðurinn styður afa
sinn á tröppunum á Bergstaðastrætinu,
ætlar kannski að leiða hann út í bíl; hann
er ekki klæddur til langferða eins og gamli
maðurinn en hyggur á enn lengri ferðir.
Thorar tveir. Ættfaðir og ættarlaukur.
Sú hugsun sem á amerískri ensku er
orðuð með frasanum „self-made-man“ er
ekki til á íslensku. Aftur á móti er alltaf verið
að tala um einhver sköp í íslenskri speki,
og í einu helsta spakmælasafni Íslendinga,
Grettis sögu, segir: Satt er það sem mælt er
að engi maður skapar sig sjálfur. Það er að
segja: býr sér til eigin örlög.
Það gerði nú samt þessi danski strákur
sem hingað kom til landsins fjórtán ára og
allslaus, sonur gjaldþrota byggingameistara
sem var dáinn eftir strit og armæðu langt
fyrir aldur fram og móður sem aflaði heim-
ilinu tekna með því að láta stóran systkina-
hópinn búa til eldspýtur.
Ættfaðir og ættarlaukur
Thor Vilhjálmsson var einn helsti rithöfundur landsins og þjóðkunnur sem einarður málsvari lista,
menningar og mannúðar. Hann var líka óhemju svipsterkur og sópaði að sér athygli hvarvetna
með öllu sínu fasi. Sonur hans, Guðmundur Andri, hefur valið ljósmyndir úr fórum Thors til
þess að minnast hans. Af næmi og listfengi dregur hann upp einstæða mynd af skapmiklum og
flóknum manni sem oft átti í útistöðum við umhverfi sitt, en var jafnframt hlýr húmanisti sem
lagði allt í sölurnar fyrir listina.
Hann átti að baki skólagöngu í
heimavistarskóla frá tíu ára aldri
þar sem drengirnir fengu ekki að
nota nöfn sín en höfðu bara númer,
og voru að frá morgni til kvölds
að læra bókfærslu og iðka leik-
fimi. Hann var númer 18. Hann
mundi samt nafnið sitt þegar hann
kláraði skólann – var ekki eins og
Sæmundur fróði sem hélt hann
héti Búft þegar hann lauk námi í
Svartaskóla – og var staðráðinn
í að gerast höfundur í eigin lífi;
skapa sér nýja tilveru, sigla til Ís-
lands þegar það bauðst af því að
hann hafði lesið valda kafla úr
Íslendingasögunum. Hann sótti
nöfn fyrirtækja sinna þangað, ekki
síst í Eglu, þá römmu landnáms-
sögn. Hann dreymdi um að búa til
Íslendingasögu úr tilveru sinni.
Á leiðinni til Íslands lærði hann á
harmonikku eins skipverjans og
skemmti fólki með spilamennsku á
góðviðrisdögum.
Hann var kominn hingað til
að gerast búðarloka hjá Bryde á
Borðeyri en skar sig strax úr stétt
dönsku kaupmannanna; lærði ís-
lensku með því að lesa blöðin og
nýtti svo íslenskukunnáttu sína til
þess að fara um sveitir og spyrja
bændur hvað þá vanhagaði helst
um. Þeir báðu um pappír.
Hann hitti stúlku á Borðeyri,
Margréti Þorbjörgu, og ákvað að
ílengjast hér. Þau voru bara krakk-
ar en þaðan í frá bar hann undir
hana allt, smátt og stórt, og hætti
við áform ef undirtektir hennar
voru dræmar. Frásögn samtíðar-
manns í Borgarnesi sýnir Thor
Jensen koma á handahlaupum nið-
ur eftir túnfætinum inn í líf fólks.
Hann er að springa af óskiljanlegri
kæti, alltaf að skapa umsvif og hús
og peninga – og sig – með henni
Þorbjörgu sinni, og öll þessi börn.
Þau Margrét Þorbjörg eignuðust
tólf börn, stofnuðu alls konar fyrir-
tæki, farsæl og misheppnuð eftir
atvikum, ræktuðu jörðina, stund-
uðu kaupskap og gerðu út báta og
togara, urðu rík.
Þegar hún dó eftir langa ævi
og farsæla var eins og henni væri
lokið Íslendingasögunni sem hann
hafði skapað. Hann sat heima og
hlustaði á jarðarförina í útvarpinu.
Treysti sér ekki til að fara, lagðist
í kör, þessi frjói og fimi og glaði
maður, og beið þess að deyja.
Thorar tveir á tröppum. Ætt-
faðir og óráðinn ættarlaukur.
Fyrsti ættliðurinn og sá þriðji.
Frumkvöðullinn sem allt skapar
– og þar á meðal sjálfan sig – og
svo þriðji ættliðurinn sem kannski
er geirlaukur úr grasi vaxinn,
kannski ættleri sem „situr og
skrifar einhverja vitleysu á hnjám
sér …“
En hér er snerting, nánd, kær-
leikur. Við skynjum kurteisi og
virðingu unga mannsins gagnvart
afa sínum; finnum að hann lítur
á það sem hlutverk sitt að styðja
gamla manninn síðustu þungu
sporin, hið dimma fet.
Hann er grannur og spengi-
legur, fimur og fjaðurmagnaður
eins og sá gamli var á sínum tíma,
meistari í þrístökki, fullur af orku,
albúinn að mæta heiminum. Hann
þarf líka að skapa úr dægrunum
eitthvað verðugt og satt. Hann á í
vændum að fara um heiminn fullur
af óseðjandi forvitni og löngun
til að lýsa því sem fyrir augu ber
og setja í samhengi við það sem
fyrir er í þjóðmenningunni. Hann
þarf að sækja eitthvað mikilsvert
– til baka til Evrópu; hann þarf að
„brjótast til fátæktar“, sníða af sér
hóglífisfjötrana sem auður og völd
veita ungum karlmanni „af Ætt“.
Gamli maðurinn segir eitt-
hvað brosmildur og sá ungi brosir
líka, hallar sér örlítið aftur á bak
eins og hann sé að halda sér í
vissum skefjum. Ættarlaukur sem
kannski er geirlaukur úr grasi
vaxinn.
Í bók sinni Camera Lucida las
Roland Barthes úr ljósmyndum
studium – almennt erindi ljós-
myndarinnar, sögulegt, félagslegt,
fréttatengt, almæltu tíðindin – og
punctum – sem er hið persónu-
lega, einkennilega og sérviskulega
sem einstaklingurinn sér. Studium
þessarar myndar er sennilega aug-
ljóst, þó að kannski sé eitthvað
ögn farið að fyrnast yfir minningu
Thors Jensen, ríkasta manns á Ís-
landi um hríð, Danans sem gerðist
Íslendingur: ættfaðir og ættar-
laukur. Fyrir mér er punctum
myndarinnar hins vegar penninn
sem gægist upp úr brjóstvasa unga
mannsins. Ekkert annað er í fókus
á myndinni.
Svo sannarlega voru Thorsar-
arnir fyrirferðarmiklir um hríð
– stjórnuðu bönkum og fyrir-
tækjum, samtökum og gott ef
ekki landinu líka: sátu á þingi og í
ríkisstjórn… En það var eitthvað
annarlegt við þá. Það var munur á
Thorsurunum og hinum valdaætt-
unum með dönsku ættarnöfnin
sem meðal annars kemur fram í
því að þau nöfn eru yfirleitt ein-
hvers konar dönskuafbökun á ís-
lensku staðarnafni eða föðurnafni:
Briem verður til úr Brjánslæk og
Thoroddsen er bara Þórðarson
– en Thors er hins vegar íslensk
eignarfallsmynd af nafninu Thor.
Fólkið hans Thors.
Hvar voru Thorsararnir í Ör-
lygsstaðabardaga? Röktu þeir sig
til Haukdæla eða Oddaverja? Þeir
voru ekki einu sinni komnir af
Birni bunu sem alltaf er mættur í
öllum ættartölum í Íslendingasög-
unum („Bjarnarsonar bunu …“)
eins og allir sem einhvers höfðu
mátt sín á Íslandi frá upphafi land-
náms. Thorsararnir sjást hvergi í
Thor og Thor.
Guðmundur Andri Thorsson.
þessu fyrsta tölublaði Séð og heyrt
sem við köllum Landnámu og var
skrifuð að sögn til að sýna að Ís-
lendingar væru ekki komnir af
þrælum og illræðismönnum. Og
meira að segja á 19. öld eru engir
Thorsarar til, bara kotungar fyrir
vestan (þrælar og illræðismenn)
og ættlausir Danir.
Thorsararnir voru nýir, komu úr
þjóðardjúpinu – og frá Danmörku
– það var eitthvað annarlegt við þá,
eitthvað sem benti til þess að þeir
hefðu skapað sig sjálfir. Þeir báru
sig ríkmannlega um hríð, en það
er stundum eins og þetta fólk hafi
ekki getað beðið eftir að komast
aftur í þjóðardjúpið.
Þetta er allt þarna í sögu
Thorsaranna: gæfa og gjörvileiki,
stórhýsi, flottir bílar, föt og glys,
feimni, dramb og gleði, mæða
og mannlegur breyskleiki í ótal
myndum; ástir og ástleysi, kyn-
hneigðir í öllum regnbogans litum,
drykkjuskapur og sorg, feimni
og þunglyndi sem dró suma til
dauða. Svo hurfum við. Það segir
sína sögu um það hversu gott og
hreyfanlegt samfélag það íslenska
í rauninni er, og verður vonandi
áfram, að slíkt sé hægt fyrir fólk
sem var svo auðugt og einangrað
eins og um hríð henti Thorsar-
ana. Við hurfum inn í þá miklu
kjötsúpu sem þjóðfélagið er – og
gefum þar vonandi svolítið bragð.
Ég veit ekki með hina Thorsarana
en sjálfur þakka ég mínum sæla
fyrir að hafa ekki erft neitt nema
kannski hugsanlega eina silfur-
skeið einhvers staðar.
26 bækur Helgin 18.-20. desember 2015