Læknablaðið - 01.07.2016, Blaðsíða 42

358 LÆKNAblaðið 2016/102
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
Hvað var sett í kássuna?
Kokkurinn mun svara:
Úldið ket og olía,
einnig lýsi og tjara.
Þessi vísa var ort í Héraðsskólanum á Laugarvatni á 5. áratug
síðustu aldar um meintar orsakir hastarlegrar matareitrunar
sem lagði obbann af nemendum í rúmið.1 Stökuna má hafa sem
líkingu um tiltekið hugarferli – eða tilgátu um hugarferli – sem
ýmsir telja að lýsi af allri málnotkun og nefnist blöndun eða hug-
takasamþætting. Höfundar blöndunarkenningarinnar eru mál-
vísindamaðurinn Gilles Fauconnier og bókmenntafræðingurinn
Mark Turner.2 Þeir telja að tvennt þurfi til svo að merking rísi í
kollinum á fólki: Annars vegar þurfi menn að smíða sér svoköll-
uð hugrúm þar sem merkingarformgerðir eru hlutaðar í smástafla;
hins vegar þurfi þeir að tengja hugrúmin saman. Blöndunin felst
þá í því að maður blandar saman efni úr að lágmarki tveimur
hugrúmum eða ílögum í svokallað blandað rúm – rétt eins og þegar
maður sækir sér tvenns konar efni í matargerð, til dæmis úldið
kjöt og olíu, og setur í pott. Blandan, útkoman úr öllu saman
eða kássan, getur haft formgerð annars ílagsins einvörðungu
en einnig er möguleiki að til sögunnar komi almennt rúm sem
í eru sameiginleg einkenni formgerðar beggja ílaganna. Form-
gerðin sem rís í blandaða rúminu eða blöndunni er þá önnur en
formgerð hvors ílags um sig. Taka má til að byrja með dæmi af
einfaldri fullyrðingu eins og „Ingólfur er sonur Guðrúnar“ en
tæknilega útlistun á henni má sjá á mynd 1.
En við ætlum að halda okkur við líkingar – þær sem koma
læknum, sjúkdómum og sjúklingum frekast við – og forðast
tæknilegar útleggingar að mestu. Sé byrjað á læknunum má taka
alþekkta líkingu eins og: Skurðlæknirinn er slátrari. Enda þótt bæði
skurðlæknar og slátrarar séu almennt virtir fyrir sína sérþekk-
ingu felur líkingin í sér að skurðlæknirinn er sýndur í neikvæðu
ljósi. Skýringin er sú að þegar ílögin úr hugrúmunum tveimur
koma saman í eina blöndu, rís upp ný formgerð. Á einföldu máli
má segja að þegar skurðlæknirinn, maðurinn sem á að bjarga lífi
og líkna, er samsamaður slátraranum sem sviptir dýr ekki bara
lífi heldur bútar þau niður í smáparta – með einbeittum brota-
vilja – nýtur skurðlæknirinn ekki góðs af. Myndræna útfærslu á
blönduninni má sjá á mynd 2.
En hvað kemur þessi þvættingur okkur við?, hugsar kannski
einhver lesenda. Jú, lengst af vöndust læknar því að hafa atóm-
íska sýn á manninn; þeir sundurgreindu líkamseinkenni hans
af nákvæmni til að geta læknað það sem hrjáði hann eða veitt
bót á því ef þess var kostur.3 Þeir hafa orðið æ flinkari í þessu á
síðustu áratugum en þó háir þeim nokkuð að þeir vita heldur fátt
um heilann.4 Hugvísindamenn eru hins vegar vanir að hugsa um
manninn í heilu lagi og setja fram tilgátur um hugarstarf hans,
tilfinningar og annað það sem tengist taugakerfinu með hliðsjón
jafnt af einstaklingi, félagslegu samhengi, samfélagi, menningu
og sögu. Og blöndunarkenningin er ekki bara þarft tæki til að
greina bókmenntir; hún getur verið lækni hjálpartæki til að
glöggva sig á líðan sjúklinga þegar þeir segja frá veikindum sín-
um; jafnvel beinlínis leiðarvísir að því sem orsakar líðanina.
Í bók Antons Helga Jónssonar, Ljóð af ættarmóti, er svofellt ljóð:
Mér líður eins og ég hafi gleypt brunnklukku í morgun
Ég finn að hún nagar sig í gegnum innyflin.
Hún nartar í lifrina.
Þú mátt hlæja.
Og ég skal hlæja með þér.
Samt finn ég fyrir brunnklukkunni innvortis.5
Við þekkjum dæmi þess að manneskja hafi beinlínis verið
gripin líkamlegum ónotum þegar hún las þetta ljóð fyrst. Skýr-
ingin er einföld: Allt frá bernsku hafði brunnklukkan verið hið
versta óargadýr í huga hennar. Orð gamalla kvenna sem reyndu
að koma í veg fyrir að hún færi sér á voða í dýjum og mógröfum
lifðu enn í höfðinu á henni:
Varaðu þig á brunnklukkunni. Hún situr um að komast ofan í þig
og ef henni tekst það er eins gott að þú hrækir henni strax upp aftur;
annars smýgur hún í gegnum innýflin á þér þangað til hún smokrar
sér inn í lifrina og hættir ekki fyrr en hún hefur étið hana upp til
agna.6
„Hvað var sett í kássuna?“
eða um blöndun, líkingar og fleira
Bergljót Soffía Kristjánsdóttir og Guðrún Steinþórsdóttir
Höfundar eru bókmenntafræðingar