Læknablaðið - 01.07.2016, Blaðsíða 43

U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
LÆKNAblaðið 2016/102 359
En því miður uppgötvast það oft ansi seint ef menn hafa
„gleypt brunnklukku“. „Lifrarkrabbamein gefur venjulega ekki
ákveðin einkenni á byrjunarstigum sjúkdóms, enda þarf upp
undir 90% lifrarinnar að vera óstarfhæf til að lifrarbilun komi
fram,“7 segir í Krabbameinum á Íslandi og Anton Helgi hefur
upplýst að hann hafi lagt brunnklukkuljóðið í munn konu í fjöl-
skyldu hans sem var komin með lifrarkrabbamein. Hann blandar
með öðrum orðum saman þjóðtrú og sjúkdómslýsingu – og slær
þannig að minnsta kosti tvær flugur í einu höggi: Ljóðið miðlar á
óhugnanlegan hátt tilfinningum konunnar af að óboðinn gestur
hafi sest að í líkama hennar og dregur um leið fram („þú mátt
hlæja“) viðbrögð ónefnds manns sem gerir sennilega lítið úr
kenndum konunnar og finnst þær kjánalegar.
Áhrifamáttur ljóðsins ræðst meðal annars af blönduninni en
um leið má nota það sem dæmi um að læknum nægir ekki að
hafa bara þekkingu á atómum og líkamsfræði þegar þeir hlusta á
lýsingar á veikindum. Kannski þurfa þeir að vita allt milli himins
og jarðar – en þó eflaust ekki síst að hrista af sér þá skeinuhættu
hugmynd sem vísindabyltingin og framþróun vísinda á 19. og 20.
öld hefur sennilega plantað í okkur öll: Að maðurinn geti skilið
flest til fulls í krafti raunvísinda einna.
Á síðustu 35 árum eða svo hefur afstaða til líkinga á Vestur-
löndum gjörbreyst. Þeim fjölgar sem líta ekki á þær sem sérstakt
fyrirbæri í skáldskap heldur eitt helsta einkenni mannlegrar
hugsunar; aðferð mannsins til að gera hið ókunnuglega kunnug-
legt; hið flókna einfalt og skiljanlegt og þó kannski ekki síst hið
illbærilega bærilegt, til dæmis með því að fjarlægja sig því og
horfa á það í öðru samhengi en fyrr.8 Þar með er hver maður að
sínu leyti orðinn skáld – þó að hann hafi það ekki að aðalstarfi
– og bókmenntahugsun manna orðin hversdagshugsun eins og
annar höfundur blöndunarkenningarinnar, Mark Turner, heldur
fram.9 Innan háskólasamfélaga leitast þó enn furðu margir við
að forðast líkingar; þeir gera það oftast í nafni „hlutlægni vísind-
anna“ og telja félaga sína sem bregða líkingum opinskátt fyrir
sig bæði ófræðilega og skáldlega – en nota þær svo auðvitað hvað
eftir annað sjálfir án þess að gera sér grein fyrir því.10
Það er því almennt brýnt að háskólafólk afli sér góðrar þekk-
ingar á líkingum og hugarferlum sem virðast geta þær af sér. En
læknar þurfa þó sennilega fremur en ýmsir raunvísindamenn
aðrir að gera það af því að þeir fást við fólk, en ekki til dæmis
„steypu og járn“ eins og brúarverkfræðingar Hallgríms Helga-
sonar.11 Svo lengi sem heimildir herma hafa vestrænir menn
hugsað og rætt um sjúkdóma með því að blanda ólíkum hugtök-
um saman í líkingar: Það nægir að minna á refsingar guðanna, til
dæmis plágurnar í öskju Pandóru. Þegar læknar hlusta á sjúkling
lýsa veikindum sínum sem hann fellir gjarna í frásögn með ýmiss
konar blöndun, þurfa þeir að geta greint hversdagshugsunina
eða segjum bókmenntahugsunina sem lýsir af frásögninni, þar á
meðal líkingarnar.
Á Íslandi hafa ekki verið gerðar rannsóknir á líkingamáli
sjúklinga og heilbrigðisstarfsmanna en ef hugað er að nýlegum
erlendum rannsóknum á því efni virðist þrennt skipta mestu: Í
fyrsta lagi má vera að meðal heilbrigðisstarfsmanna lifi einhverj-
ar mýtur um líkingar sem þörf sé að endurskoða. Í öðru lagi virð-
ast einhverjir þeirra sneiða hjá notkun tiltekinna líkinga.12 Í þriðja
og síðasta lagi er svo að sjá sem sjúklingar hafi skýrar hugmyndir
um hvernig þeir vilja að læknar tali en ekki er víst að þær hafi
náð eyrum allra í læknastétt.13
Talið er að meðal algengustu líkinga sem menn grípa til þegar
þeir ræða um sjúkdóma og sársauka séu ofbeldis- eða stríðslík-
ingar og ferðalagslíkingar, en allt eru þetta hugtakslíkingar. Því
hefur verið haldið fram að engu skipti hvort í hlut eiga „líkamleg-
ir“ sjúkdómar eða „hugrænir“.14 Meðhöndlun á sjúkdómi er ein-
faldlega blandað saman við ofbeldi og stríðsrekstur annars vegar
eða ferðalag hins vegar. Því fylgja ýmsar samsvaranir eins og hér
má sjá dæmi um:
MEÐHÖNDLUN Á SJÚKDÓMI ER AÐ HEYJA STRÍÐ*
• sjúkdómurinn er andstæðingur
• líkaminn er orrustuvöllur
• sýking er árás sjúkdómsins
• lyfin eru vopn (og svo framvegis)
AÐ FÁ K R ABBAMEIN ER AÐ FAR A Í FERÐALAG
• stök meðferðarúrræði eru stakar ferðir
• menn með sama sjúkdóm eru ferðafélagar
• læknirinn er leiðsögumaður (og svo framvegis)
Það er auðvitað tragíkómískur vitnisburður um tiltekna menn-
ingu að menn hugsi um eigin líkama sem orrustuvöll – lyf sem
drápstæki og sjúkdóm sem andstæðing í stríði. Sé slík hugsun
útfærð frekar gefur hugtakablöndunin kost á álíka aðlaðandi
mynd og „SKURÐLÆKNIRINN ER SLÁTRARI“, það er að segja:
LÆKNIRINN ER HERSHÖFÐINGI; fyrir vikið getur maður séð
hann fyrir sér gráan fyrir járnum, jafnvel í vissum tilvikum geng-
ið svo langt að segja hann etja tilteknum manni í dauðann.
Mynd 1.
*Venja er að skrifa hugtakslíkingar sem þessa með hásteflingum.
ALMENNT RÚM
BLANDAÐ RÚM
ÍLAGSRÚM 1 ÍLAGSRÚM 2
kvenkyn
karlkyn
móðir
sonur
Guðrún
Ingólfur
Fullyrðing: Ingólfur er sonur Guðrúnar
Ingólfur
er sonur
Guðrúnar