Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.07.2001, Page 10

Mynd 1
Aðstoð til reykleysis: Forsendur
sem byggt er á í samskiptum við
sjúklinga sem reykja
Aðstoð til reykleysis er byggð á umhyggju fyrir velferð
sjúklinga. Reykingar eru alvarlegasta ógn við heilsu
lungnasjúklinga. Þau skilaboð skulu vera skýr í sam-
skiptum við sjúklinga.
Reykbindindi er mikilvægasta markmiðið en minnkun
reykinga getur verið viðunandi kostur.
Reykingar eru líkamlegt, tilfinningalegt, félagslegt og
fjárhagslegt vandamál sem fólk þarf fjölþætta aðstoð
við að takast á við.
Flestum reynist mjög erfitt að hætta að reykja og að
halda reykbindindi. Stuðningur, hvatning og hrós eru
lykilatriði í öllum samskiptum við sjúklinga. Byrji sjúkl-
ingar aftur að reykja er það atvik sem nýta má til að
læra af og sjúklingar hvattir til að reyna aftur að hætta.
Reykingar eru að hluta til félagslegt fyrirbæri. Því skulu
sjúklingar aðstoðaðir með öllum tiltækum ráðum við
að leita stuðnings sér nákominna til að halda reyk-
bindindi.
Virðing fyrir mannhelgi og sérstöðu hvers einstaklings
er grundvallaratriði í öllum samskiptum. Efla ber
sjálfsvirðingu sjúklinga og því er m.a. sneitt hjá boð-
um, bönnum og neikvæðum skilaboðum. Hrósað er
fyrir árangur og stuðningur veittur til að skoða hvað er
til ráða þegar á móti blæs.
Vilji sjúklings til að halda áfram að reykja skal virtur og
sjúklingi í engu mismunað þó hann takist ekki á við
reykingar sínar. Honum skal engu að síður gerð grein
fyrir afleiðingum reykinga á umhyggjusaman hátt.
verið gerðar á ýmsum hópum fólks sem tekist hefur á við
ólíkar tegundir fíknar, s.s. reykingar, áfengismisnotkun og
matarfíkn, og hefur fólkið gert það bæði upp á eigin spýtur
sem og með aðstoð heilbrigðisstarfsmanna. Með sam-
þættingu þessara rannsóknaniðurstaðna hafa höfundar
sett fram 5 stiga hugtakaramma sem nefndur er gorm-
líknið (sjá m.a. Prochaska, DiClemente og Norcross,
1992). Samhliða hugtakarammanum hafa verið samdar
leiðbeiningar sem heilbrigðisstarfsmaður getur nýtt þegar
hann aðstoðar fólk á sérhverju stiganna 5.
Með gormlíkaninu er lögð áhersla á að lýsa því hvernia
fólk breytir hegðun sinni. Breytingaferlið er gormlaga eins
og nafnið gefur til kynna en fæstum tekst að yfirvinna fíkn
sína í fyrstu tilraun. Þess í stað færist einstaklingurinn aftur
á bak í stigunum, stundum nærri byrjunarreit, en hefur yfir-
leitt lært af reynslunni og því verður næsta tilraun honum
auðveldari. Talið er að þeir sem finnst þeir misheppnaðir
og fá sektarkennd og skammast sín fyrir sjálfa sig fari
frekar á byrjunarreit en aðrir. Eftirfarandi fimm stig ein-
kenna breytingaferlið (Prochaska, DiClemente og
Norcross, 1992):
1. Fyrirstöðustig (Precontemplation)
Á þessu stigi hefur engin áætlun verið gerð um að
breyta hegðun næstu 6 mánuðina og margir greina heldur
engan vanda sem takast þarf á við. Sumir óska sér þess
að gera breytingu en sú ósk er ekki djúpt grunduð og
greinilegt að viðkomandi er ekki alvarlega að íhuga breyt-
ingu. Viðnám gegn því að viðurkenna vandamálið, afneit-
un, er einkennandi.
2. Umhugsunarstig (Contempiation)
Einstaklingurinn er sér meðvitaður um að vandamál er
til staðar og er alvarlega að hugsa um að vinna bug á því
en hefur ekki enn ákveðið aðgerðir. Þetta tímabil getur
varað lengi eða allt að tvö ár. Á þessu stigi vegur og metur
hann hversu alvarleg fíknin er og þá áreynslu, orku og tap
sem það útheimtir að yfirvinna hana. Alvarleg íhugun á
lausn vandans er einkenni þessa stigs.
3. Undirbúningsstig (Preparation)
Einstaklingurinn ætlar sér að breyta hegðun sinni í nán-
ustu framtíð og hefur auk þess gert árangurslausa tilraun til
þess undangengið ár. Hann hefur einnig gert einhverja minni
háttar breytingu, s.s. að draga úr reykingum. Samt vantar
að láta til skarar skríða, þ.e. að hætta að reykja.
4. Framkvæmd (Action)
Á þessu stigi breytir einstaklingurinn hegðun sinni,
hugsun og umhverfi til að yfirvinna fíknina. Það krefst bæði
orku og tíma. Breytingin verður öðrum Ijós og hann hlýtur
viðurkenningu fyrir hana. Algengur misskilningur er að
halda að breytingin sem slík sé yfirstaðin á þessu stigi og
frekari aðgerða sé ekki þörf. Á þessu stigi er um greinilega
hegðunarbreytingu að ræða, ásamt því að erfiðið henni
samfara er augljóst.
5. Viðhaldsstig (Maintenance)
Einstaklingurinn vinnur að því að fyrirbyggja fall og festa
í sessi ávinning af því að ná tökum á fíkn sinni. Þetta
tímabil getur varað frá 6 mánuðum til lífstíðar. Einkennandi
fyrir þetta stig eru aðgerðir til að festa breytinguna í sessi
og aðgerðir til að forðast fall.
162
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 77. árg. 2001