Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2001, Blaðsíða 9

Fræðslugrein: Linda Kristmundsdóttir
hjúkrunarfræðingur á barna- og unglingageðdeild Landspítala-háskólasjúkrahúss
i
‘IAk.^ÍÍK.^AY' fpUHAÍýHÁÍ
Hin síðari ár hefur verið gefinn meiri gaumur að geðheil-
brigði bama og unglinga en áður var. Rannsóknum á
frávikum í þroska og líðan ungmenna hefur fleygt fram og
þeim fjölgað. Þunglyndi er sjúkdómur sem áður fyrr var
helst tengdur við fullorðna einstaklinga og lítil áhersla var
lögð á að rannsaka tíðni hans og birtingarform hjá börnum
og unglingum. Við það bættist sú goðsögn að depurð
væri óhjákvæmilegur fylgifiskur tilfinningasveiflna unglings-
áranna (Offer og Schonert-Reichl, 1992).
Þunglyndi á unglingsárum telst nú alvarlegt heilbrigðis-
vandamál og veldur mikium þjáningum einstaklinga og fjöl-
skyidna þeirra. Tíðni þunglyndis og sjálfsvíga hjá ungling-
um eykst hratt í hinum vestræna heimi þó orsakir þess
séu óljósar (Castiglia, 2000; Hammen, Rudolph, Weisz,
Rao og Burge, 1999; Olsson og Von Knorring, 1999;
Myers og Troutman, 1993). Staðfest hefur verið að þung-
lyndi á unglingsárum er fyrirboði um þunglyndi á fullorðins-
árum (Harrington, Wood og Verduyn, 1998; Lewinsohn,
Rhode, Klein og Seeley, 1999; Rine, Cohen, Gurley, Brook
og Yuju, 1998; Pullen, Modrcin-McCarthy og Graf, 2000;
Ryan, 1992).
Það er nauðsynlegt fyrir hjúkrunarfræðinga og aðra
heilbrigðisstarfsmenn að þekkja einkenni þunglyndis hjá
unglingum. Með aukinni þekkingu er hægt að greina og
meðhöndla sjúkdóminn á forstigum og varna þannig frekari
skaða. Tilgangur þessara greinaskrifa er því að auka þekk-
ingu hjúkrunarfræðinga og annarra á þunglyndi hjá ungling-
um og að upplýsa þá um hvaða leiðir teljast vænlegar til að
fyrirbyggja þróun þunglyndis hjá þessum aldurshópi.
ORSAKIR OG ÁHÆTTUHÓPAR
Enginn einn þáttur er talinn valda þunglyndi hjá unglingum
(Birmaher o.fl., 1996; Cicchetti og Toth, 1998). Margar
tilgátur hafa verið settar fram um þróun sjúkdómsins en
tengsl orsakaþátta eru flókin og fáar rannsóknir hafa verið
gerðar með það að leiðarljósi að skoða sérstaklega samspil
þessara þátta (Brage, Campell-Grossman og Dunkel,
1995). Þó er Ijóst að unglingar, sem greinast með þung-
lyndi, eru mun líklegri en samanburðarhópar til að eiga
foreldra sem einnig eru með þunglyndi (Birmaher o.fl.,
1996; Cicchetti og Toth, 1998; Lamarine, 1995; Ryan,
1992). Varðandi þessi tengsl er þó enn margt á huldu.
Óljóst er hvort um hreinan erfðafræðilegan orsakaþátt er að
ræða eða hvort einkenni þunglyndis berast frá einni kynslóð
til annarrar á annan hátt en með erfðum, þ.e. sem
félagslegur arfur. Enn fremur gætu þessir tveir þættir verið
samverkandi (Brage o.fl.,1995). Sambandið á milli geðheilsu
foreldris annars vegar og barns hins vegar er þekkt og eru
tengsl geðheilsu móður og barns þar sterkust (Lamarine,
1995; Ólafur Ó. Guðmundsson, 2000). Staðfest hefur verið
að þunglyndir unglingar eru líklegri en aðrir unglingar til að
eiga móður með þunglyndissjúkdóm (Hammen o.fl., 1999;
Cicchetti og Toth, 1998; Lewinsohn o.fl., 1999).
Þá eru tengsl þunglyndis hjá unglingum og erfiðleika í
fjölskyldulífi þekkt. Unglingar, sem tilheyra fjölskyldum þar
sem mikil streita og ágreiningur er til staðar, eru í meiri
áhættu með að þróa með sér þunglyndi en aðrir unglingar
(Birmaher o.fl.,1996; Hammen o.fl.,1999; Myers og Trout-
man, 1993; Sheeber, Hops, Alpert, Davis og Andrews,
1997). Fleiri þætti má nefna í þessu sambandi, til dæmis
tengsl og boðskipti unglings við foreldra auk félags- og
fjárhagslegrar stöðu fjölskyldu (Birmaher o.fl., 2000; Brage
o.fl., 1995; Puskar, Tusaie-Mumford, Sereika og Lamb,
1999). Aðrir þættir eiga einnig stóran þátt í þróun þung-
lyndis á unglingsárum. Neikvætt sjálfsmat, slök líkams-
ímynd, áföll og einmanaleiki eru þættir sem hafa mikil áhrif
á líðan unglinga og hafa í för með sér aukna hættu á
þunglyndi (Castiglia, 2000; Lamarine, 1995; Myers og
Troutman, 1993). Athygli vekur að tengsl einmanaleika og
þunglyndis mælast afar sterk (Hammen o.fl.,1999). Leiða
má líkur að því að ónóg félagsleg þátttaka sé áhættu-
þáttur fyrir þróun þunglyndis. Einnig má geta sér til að ein-
elti og þar af leiðandi erfiðleikar í félagslegum samskiptum
auki líkur á þunglyndi (Brage o.fl.,1995). Þessu til
stuðnings má nefna rannsókn Kennedys, Spence og
Hensleys (1989) en þeir sýndu fram á að ef félagslegri
færni barna er ábótavant, er meiri hætta á þunglyndi á
barns- og unglingsárum. Niðurstöður þeirrar rannsóknar
geta þó ekki með óyggjandi hætti staðfest hvort félagslegir
erfiðleikar ieiði til þunglyndis eða öfugt.
Aðrar þroska- eða geðraskanir barna virðast einnig vera
meðverkandi þáttur í þróun sjúkdómsins. Kvíði, streita,
Linda Kristmundsdóttir lauk MS-
prófi í geðhjúkrun frá University of
Wisconsin - Madison árið 1998.
Hún starfar á barna- og unglinga-
geðdeild Landspítala-háskóla-
sjúkrahúss og er stundakennari
við hjúkrunarfræðideild Háskóla
íslands.
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 4. tbl. 77. árg. 2001
233