Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2006, Síða 48

Sóley S. Bender, dósent, forstöðumaður fræðasviðs um kynheilbrigði við hjúkrunarfræðideild
Háskóla fslands og á Landspítala-háskólasjúkrahúsi / ssb@hi.is
KYNLÍFSHEILBRIGÐI: FRÁ ÞÖGN TIL ÞEKKINGAR
Útdráttur
Tílgangur þessarar greinar er að fjalla um sögulega þróun
orðræðu um kynlíf á um sjötíu ára tímabili í íslenskum sem
alþjóðlegum ritum. Hefur þróunarsögunni verið skipt í fjögur
tímabil sem ná frá þögn og til þekkingar. Þróunin sýnir að
fáfræði og fordómar ríktu áður fyrr gagnvart kynlífi. Það mátti
ekki ræða um það og fræðsla um kynlíf þótti syndsamleg. Kyn-
fræðsla var talin geta leitt til kynferðislegrar hrösunar. Á árunum
1935-1975 voru læknar eina heilbrigðisstéttin hér á landi
sem samkvæmt lögum hafði leyfi til að fræða almenning um
notkun getnaðarvarna. Á alþjóðlegum vettvangi var áhersla á
heilbrigt kynlíf lengi fram eftir síðustu öld takmörkuð en athyglin
beindist einkum að frjósemi og barneignum. Skilgreiningar
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar á fjölskylduáætlun og á
frjósemisheilbrigði endurspegla þennan skilning. Með umfjöllun
um kynheilbrigði verður hlutur kynlífsheilbrigðis og frjósemis-
heilbrigðis jafnari. Eftir að getnaðan/arnapillan kom á markað
upp úr 1960 þótti sjálfsagðara að njóta kynlífs, óháð barn-
eign. Fyrir rúmum þrjátíu árum setti Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnunin fram skilgreiningu á kynlífsheilbrigði sem dró fram
mikilvægi kynlífs. Árið 2000 var sett fram ný skilgreining á
kynlífsheilbrigði með breyttum áherslum. Með henni er lagður
víðtækari skilningur í kynlífsheilbrigði en áður hafði tíðkast.
Nauðsynlegt er að stuðla að kynlífsheilbrigði fólks út frá þeim
breiða skilningi.
Lykilorð: Fáfræði, fjölskylduáætlun, frjósemisheilbrigði, kynheil-
brigði, kynlífsheilbrigði.
Abstract
The purpose of this article is to describe the historical
development over the past seventy years, regarding the
sexual discourses manifested in lcelandic and international
literature. The developmental history has been classified
into four periods, extending from silence to knowledge.
Previously, ignorance and prejudism regarding sexuality were
common. Discussion about sexuality was prohibited and it
was considered immoral to provide information about sexuality
matters. Sexuality education was believed to lead to sexual
fallacy. During 1935-1975 physicians were the only health care
professionals in lceland who legally were allowed to inform
people about contraceptive methods. Internationally there has
been limited emphasis on'sexual health over the most part
of the last century but the focus has predominantly been on
fertility and childbearing. The definitions of the World Health
Organization (WHO) regarding family planning and reproductive
health support this understanding. The discourse on sexual-
and reproductive health created more balanced emphasis on
sexual health and reproductive health. After oral contraception
was introduced around 1960 sexuality has increasingly been
regarded as a pleasureable experience, without considering
procreation. About thirty years ago, the WHO developed a
definition of sexual health and thereby emphasized the healthy
aspect of sexuality. In the year 2000 a new definition of sexual
health was developed with different emphases. This definition
provided a broader understanding of sexual health than
previously had been done. The promotion of sexual health
needs to be based on this broad understanding.
Key words: Ignorance, family planning, reproductive health,
sexual- and reproductive health, sexual health.
Kynlífsheilbrigði: Frá þögn til þekkingar
í þessari grein er þróun orðræðu um kynlíf skoðuð frá sögulegu
sjónarhorni, frá fyrstu áratugum síðustu aldar og fram til
dagsins í dag. Skipta má þróunarsögunni í fjögur tímabil sem
nefnd hafa verið: þögnin og fáfræðin, frjósemin í fyrirrúmi, vægi
kynlífs eykst og aukin þekking. Fyrsta tímabilið einkennist af
fáfræði og lítilli áherslu á kynfræðslu. Á þessu tímabili þótti ekki
við hæfi að ræða um kynlíf. Næsta tímabil fjallar um áherslur
á frjósemi og frjósemisheilbrigði þar sem umfjöllun um kynlíf
var falin í frjósemisorðræðunni. Það þótti allt í lagi að ræða
um öll þau börn sem fólk átti en ekki hvernig þau urðu til.
Þriðja tímabilið einkennist af dvínandi umfjöllun um frjósemi en
meiri áhersla er á kynlíf fólks og mikilvægi kynlífsheilbrigðis.
Það gætir því meira jafnvægis milli frjósemisheilbrigðis og
kynlífsheilbrigðis en gert hafði. Síðasta og fjórða tímabilið fjallar
um aukinn skilning og þekkingu á kynlífsheilbrigði. Farið er að
líta jákvæðar á kynlíf og nauðsyn þess að hlúa að heilbrigðu
kynlífi.
Þögnin og fáfræðin
Langt fram eftir síðustu öld átti kynfræðslan erfitt
uppdráttar. Þetta kemur t.d. fram í varnarræðu kennara við
Austurbæjarskólann í Reykjavík, Aðalsteins Sigmundssonar,
frá árinu 1934. Hann var fordæmdur af samfélaginu fyrir að
fræða um kynfæri líkamans. Fólk leit svo á að þessi kynfræðsla
hefði leitt til kynferðislegrar hrösunar ungmenna. Aðalsteinn
flutti erindi um þetta mál og gaf út rit sem hann nefndi: Á að
fræða unglinga um kynferðisleg efni áður en sá tími kemur, að
þeim taki að steðja kynferðislegar hættur? í varnarræðu sinni
komst hann svo að orði:
Við skulum byrja á því að athuga, hvernig ástandið hefur verið
undanfarið og hvernig það er enn víðast um þær upplýsingar,
sem unglingar fá um þau efni, sem snerta kynferðislíf manna, og
tilorðning nýrra einstaklinga og þau líffæri líkamans, sem vinna að
viðhaldi kynsins. Það er skemst af að segja, að allt þess háttar hefur
46
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 4. tbl. 82. árg. 2006