Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2006, Qupperneq 49

r-----;------------------'
RITRYNDAR FRÆÐIGREINAR
L________________________A
verið hjúpað svo mikilli hulu og vafið í svo mikla leyndardóma, sem
unnt er (Aðalsteinn Sigmundsson, 1934, bls. 6-7).
Hér er Aðalsteinn að höfða til þagnarinnar sem ríkti um
kynferðisleg málefni. Það þótti ekki við hæfi að fjalla um þessi
mál. í dag hefur ungt fólk hins vegar ótakmarkaðan aðgang að
efni um kynlíf og því hefur mikið breyst frá því að þögnin var
algjör.
Ári eftir að Aðalsteinn kennari var fordæmdur fyrir að veita
kynfræðslu, eða nánar tiltekið árið 1935, voru sett lög á Alþingi
sem nefndust: Lög um leiðbeiningar fyrir konur um varnir gegn
því að verða barnshafandi og um fóstureyðingar. í þessum
lögum kemur fram að aðeins læknar máttu hafa upplýsingar
um getnaðarvarnir undir höndum (Lög um leiðbeiningar, 1935).
Þar segir í 1. gr.:
Nú leitar kona til héraðslæknis, annars starfandi læknis eða
sérfræðings í kvensjúkdómum eða fæðingarhjálp, og óskar eftir
leiðbeiningum um vamir gegn því að verða barnshafandi, og er
lækninum þá skylt að láta slíkar leiðbeiningar í té, enda er öðrum en
læknum bannað að hafa þær leiðbeiningar með höndum.
Það er ekki fyrr en fjörutíu árum síðar eða árið 1975 sem lög
um ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf og barneignir og um
fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir tóku gildi en þau rufu
fræðsluhöft um getnaðarvarnir hér á landi (Lög um ráðgjöf,
1975). í 2. gr. þessara laga er meðal annars kveðið á um að
veita skuli fólki fræðslu og ráðgjöf um notkun getnaðarvarna
og útvegun þeirra. Ráðgjafarþjónustan á að vera starfrækt á
heilsugæslustöðvum og sjúkrahúsum þar sem hjúkrunarfólk,
Ijósmæður, læknar og félagsráðgjafar starfa. Þessi lög leyfa
því mun fieirum en læknum að fara með þennan vandasama
málaflokk, þ.e. fræðslu og ráðgjöf um getnaðarvarnir.
Eins og kemur fram í máli Aðalsteins, árið 1934, um ríkjandi
áhrif þagnarinnar í kynferðismálum hefur það eflaust verið
byltingarkennt þegar bókin Heilsurækt og mannamein kom
út árið 1943. Þar var einn kafli um heilbrigt kynferðislíf. í þeim
kafla er fjallað um kynlíf mannsins á ólíkum æviskeiðum. Undir
fyrirsögninni Sjúkt kynferðislíf er fjallað um sjálfsfróun. Hugtakið,
sem notað er. um sjálfsfróun, er sjálfsflekkun. Þar segir:
Sjálfsflekkun eða fitl við kynfæri sjálfs sín þykir Ijótur siður. Milljónir
manna trúa því, að slíkt valdi geðveiki, fábjónahætti, flogaveiki,
missi kynhvata, blettum fyrir augum og fjölda annarra einkenna,
sem eru meira eða minna hættuleg. Sannleikurinn er sá, að það
veldur engu slíku ... k einhverju skeiði ævinnar hafa flestir drengir
og fullorðnir karlmenn fengist við slíkt, og hið sama má að líkindum
segja um konur. Ef það hefði geðveiki í för með sér, væru sennilega
fáir með fullu viti (Fishbein, 1943, bls. 121).
Þó að meginskilaboð þessarar tilvitnunar séu þau að sjálfsfróun
valdi ekki skaða á sál eða líkama þá þykir þetta hinn mesti
ósiður. Eins er þessi kynhegðun flokkuð sem sjúkt kynferðislíf
og neikvætt hugtak „sjálfsflekkun" notað yfir það. Þannig er ekki
beint hvatt til þess að fólk kynnist eigin líkama á þennan hátt.
Þessir sögulegu þættir, sem raktir hafa verið, endurspegla
þau lagalegu og siðferðislegu höft sem voru sett á kynfræðslu
hérlendis og jafnframt hvaða viðhorf i/oru rikjandi í samfélaginu
á þessum tíma.
Frjósemin í fyrirrúmi
Veruleg hugtakaþróun hefur átt sér stað á undanförnum
áratugum á sviði kynlífs og barneigna. Þessi þróun gefur til
kynna hve nauðsynlegt var að draga fram mikilvæg atriði
sem ekki hafði áður verið lögð áhersla á. Á fyrstu áratugum
síðustu aldar fóru fjölskylduáætlunarhreyfingar að gera vart við
sig í Norður- og Vestur-Evrópu ásamt Bandaríkjunum. Bæði
í Svíþjóð og á Bretlandi voru samtök um fjölskylduáætlun
stofnuð árið 1933 og um tuttugu árum síðar (1952) var
Alheimssambandið um fjölskylduáætlun (IPRF, International
Planned Parenthood Federation) sett á laggirnar í Bombay á
Indlandi (Senanayake og Kleinman, 1993). Hér á landi voru
Fræðslusamtök um kynlíf og barneignir stofnuð árið 1992 og
fengu þau fulla aðild að IPPF árið 1998.
Allt fram til ársins 1960 lagði Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
(WHO) litla áherslu á fjölskylduáætlun en það ár samþykkti
allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna (General Assembly) að
fjölskylduáætlun væri grundvallarréttur mannsins og hluti
af einstaklingsfrelsi hans. Þessi afstaða endurspeglaði
almenna frjálsa afstöðu til kynlífs og jafnréttis kvenna. Fram
að árinu 1968 var fjölskylduáætlun iðulega aðgreind frá öðrum
heilbrigðismálum en á 21. alþjóðlega heilbrigðisþingi (World
Health Assembly) WHO, sem haldið var 1968, var samþykkt að
fjölskylduáætlun væri mikilvægur hluti af heilbrigðisþjónustunni.
Á sams konar heilbrigðisþingi WHO sem haldið var í Alma Ata
árið 1978 var tekin ákvörðun um það að taka fjölskylduáætlun
inn í frumheilsugæsluna (e. primary health).
Árið 1970 setti WHO fram skilgreiningu á hugtakinu
fjölskylduáætlun. Hún fjallaði m.a. um mikilvægi þess að
geta komið í veg fyrir óvelkomna þungun, eignast velkomið
barn, gæta að bili milli þungana og ákvarða fjölda barna í
fjölskyldu. Þjónusta, sem gerði fólki það kleift að ná settum
markmiðum um barneignir, fól m.a. í sér fræðslu og ráðgjöf
um fjölskylduáætlun, útvegun getnaðarvarna og fræðslu um
kynlíf og foreldrahlutverk (WHO, 1986). Það sem vekur athygli
varðandi áherslur þessarar skilgreiningar er að einkum er fjallað
um frjósemisþáttinn. Þar er aðeins minnst á það að veita eigi
fræðslu um kynlíf og foreldrahlutverk en ekkert er frekar fjallað
um kynlíf. Það er því Ijóst að kynlífið var ekki aðalatriðið.
Á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar átti sér stað
töluverð umfjöllun um rótt kvenna til að taka sjálfar ákvörðun
um eigin líkama þegar þær stæðu frammi fyrir ótímabærri eða
óvelkominni þungun. Þá voru sett ný lög um fóstureyðingar á
Norðurlöndunum. Hér á landi tóku þessi lög gildi árið 1975.
í umræðum á Alþingi á þessum tíma var Ijóst að þau hlutu
hljómgrunn, ekki síst vegna þess að fyrsti hluti laganna lagði
áherslu á forvarnir (Lög um ráðgjöf og fræðslu, 1975). í þeim
hluta segir í 1. gr.: „Gefa skal fólki kost á ráðgjöf og fræðslu
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 4. tbl. 82. árg. 2006
47