Dagblaðið Vísir - DV - 16.02.2018, Blaðsíða 64

64 menning 16. febrúar 2018
U
m síðustu helgi bárust þær
fréttir að Jóhann Jóhanns-
son, tónskáld og einn þekkt-
asti tónlistarmaður Íslands,
hefði látist á heimili sínu í Berlín
langt fyrir aldur fram, aðeins 48 ára
að aldri. Jóhann var löngu búinn
að sanna sig í íslensku rokki og til-
raunalistasenunni þegar hann sló
í gegn í Hollywood, en á undan-
förnum árum hefur hann unnið
sér sess sem eitt sérstæðasta en
um leið eftirsóttasta tónskáld kvik-
myndaheimsins.
Úr lúðrasveit í rokkið
Jóhann fæddist í Reykjavík í sept-
ember árið 1969 en bjó hluta
barnæskunnar í Frakklandi, hann
byrjaði að læra á básúnu á barns-
aldri og lék meðal annars með
lúðrasveitinni Svaninum. Á ung-
lingsaldri fór hann að spila á gítar
og fikta við hljóðgervla. Hann
vakti fyrst athygli tæplega tvítugur
með skógláps-rokksveitinni Daisy
Hill Puppy Farm – en sveitin vakti
meðal annars athygli hins áhrifa-
mikla breska útvarpsmanns John
Peel. Eftir að sú sveit lagði upp
laupana lék Jóhann með og starf-
aði sem upptökustjóri fyrir fjölda
íslenskra rokk- og poppverkefna
á borð við HAM, Unun, Pál Óskar,
Lhooq, auk þess sem hann hélt
um árabil úti hljóðveri sem hann
kallaði Nýjasta tækni og vísindi.
Hann var mikil driffjöður í lista-
senunni og var til að mynda einn
aðstandenda Tilraunaeldhússins,
sem um árabil stefndi á óvænt-
an hátt saman ólíkum listamönn-
um í íslensku listalífi. Þar fæddist
einmitt hljómsveit hans Apparat
Organ Quartet árið 1999. Hún byrj-
aði sem naumhyggjulegur organ-
kvartett en þróaðist yfir kröftugt
raf-rokkband í anda sveita á borð
við Kraftwerk. Í Lestinni á Rás 1 á
dögunum lýsti Úlfur Eldjárn, einn
meðlima sveitarinnar, samstarf-
inu sem frjóu en fullu af togstreitu
– enda hafi Jóhann, ekki síður en
aðrir meðlimir sveitarinnar, haft
sterkar og afdráttarlausar skoðan-
ir á tónlist.
Framvörður nýklassíkur
Um aldamót fór Jóhann að semja
tónlist fyrir leikhús, sjónvarp og
kvikmyndir af fullum krafti og var
fyrsta kvikmyndin í fullri lengd
sem hann gerði tónlist fyrir Ís-
lenski draumurinn. Fyrsta sóló-
plata Jóhanns, Englabörn, kom
út árið 2002 og var hún byggð á
tónlist sem hann vann fyrir sam-
nefnt leikrit Hávars Sigurðssonar
í Hafnarfjarðarleikhúsinu. Undur-
falleg tónlistin, sem var í algjörri
og áhrifamikilli andstöðu við
harkalegan efnivið verksins, vakti
athygli langt út fyrir landstein-
ana, og fékk til að mynda 8,9 af 10
mögulegum í einkunn hjá smekk-
mótandi indívefritinu Pitch-
fork. Platan þykir enn í dag eitt
hans besta verk og verður raun-
ar endurútgefin í næsta mánuði
af einu allra virtasta útgáfufyrir-
tæki á sviði klassískrar tónlistar,
Deutsche Grammophone, með
ýmsum tilbrigðum. „Píanóútgáfa
hans af Englabörnum er falleg
svo nístir, það er í henni magnað-
ur tími og tímaleysi, eins og í svo
mörgum af hans bestu verkum,“
segir Víkingur Heiðar Ólafsson pí-
anóleikari sem leikur í nýju píanó-
útgáfunni af plötunni.
„Það voru svo miklar andstæð-
ur í tónlistinni hans. Hann gat far-
ið í mjög metal-áttir, eins og með
HAM og Apparat en svo fór hann
alveg á staði sem fengu hörðustu
gaura til að fara að skæla,“ segir
Erna Ómarsdóttir, listrænn stjórn-
andi Íslenska dansflokksins, sem
vann með Jóhanni að dansverk-
unum IBM 1401 – A User's Manual
og Mysteries of Love.
Jóhann var fljótt stimplaður sem
einn af framvörðum hinnar ný-
klassísku bylgju í tónlist, hugtaks
sem hefur verið notað yfir tónlist-
armenn á mörkum sígildrar- og
dægurtónlistar, sem beita jafnt
tækjum klassískrar og raftónlistar.
Hann var að mestu sjálflærður í
tónlist en í viðtali við Morgunblað-
ið árið 2008 talaði hann þó um að
háskólanám sitt í bókmenntum og
tungumálum hafi ekki verið síðri
bakgrunnur fyrir ferilinn. Vinir Jó-
hanns sem hafa minnst hans á
samfélagsmiðlum í vikunni hafa
margir hverjir lagt áherslu á hversu
vel lesinn og vel að sér Jóhann var
í hinum ólíkustu listmiðlum, ekki
síður kvikmyndum og bókmennt-
um en tónlist. Aukin áhersla hans
á kvikmyndatónlist kom því fáum
á óvart. Páll Óskar Hjálmtýsson,
sem Jóhann vann að fyrstu tveimur
plötunum með, sagði til að mynda í
viðtali á Rás 2 árið 2016 að þeir hafi
eytt meiri tíma í að tala um kvik-
myndir en tónlist þegar þeir unnu
saman að plötum Páls á tíunda ára-
tugnum.
Á topp Hollywood-hæða
Tónlistin við Englabörn markaði að
vissu leyti upphafið að kvikmynda-
tónlistarferli Jóhanns á erlendum
vettvangi, en tvö lög úr myndinni
voru notuð í Hollywood-myndinni
Wicker Park. Eftir að hafa unnið
tónlist við nokkrar kvikmyndir
hér á landi var fyrsta erlenda kvik-
myndin í fullri lengd sem hann
samdi fyrir Personal Effects, sem
kom út árið 2009. Eftir að hafa
samið fyrir nokkrar misgóðar
kvikmyndir vakti hann loks verð-
skuldaða athygli þegar hann vann
tónlist við mynd fransk-kanadíska
leikstjórans Denis Villenueve,
Prisoners – en það samstarf átti
eftir að fleyta þeim báðum í upp á
topp Hollywood-hæða með kvik-
myndunum Sicario og Arrival.
Leiðir skildi hins vegar þegar þeir
unnu að Blade Runner 2049 þar
sem Jóhann var settur til hliðar – af
ástæðum sem enn hafa ekki verið
opinberaðar – fyrir eitt allra helsta
kvikmyndatónskáld samtímans,
Hans Zimmer.
Eftir Prisoners hrúguðust verð-
launin inn: BAFTA, Golden Globe
og tilnefningar til Óskarsverðlaun-
anna fyrir tilfinningaþrungna og
rómantíska tónlistina í The The-
ory of Everything og gæsahúðar-
valdandi óhugnaðinn í Sicario.
Verkefnin urðu æ stærri og þegar
hann lést var Jóhann til að mynda
byrjaður að semja tónlist fyrir
stóra Disney-mynd, Christopher
Robin.
Á sama tíma og Jóhann sinnti
kvikmyndatónsmíðum af miklum
krafti hafði hann einnig unnið að
fjölda annarra verkefna, gefið út
sjö sólóplötur og nýlega einnig far-
ið að spreyta sig sjálfur á sviði kvik-
myndanna með svarthvítu, list-
rænu heimildamyndinni End of
Summer. Vinir hans tala flestir um
allt að því ómannlegan dugnað og
vinnuþrek hjá Jóhanni, ástríðu og
óþrjótandi forvitni.
Víkkaði út formið
Eftir andlát hans hafa fjölmiðl-
ar heimsins reynt að greina áhrif
og arfleifð Jóhanns í heimi kvik-
myndanna. Það þykir nokkuð
óvenjulegt hvað hann hefur skap-
að sér sérstakan stíl á tímum þegar
kvikmyndatónlist verður æ keim-
líkari. Kvikmyndavefurinn Variety
segir hann til að mynda hafa víkk-
að út hugmyndir fólks um hvað
kvikmyndatónlist geti verið og
áhrif hans muni enduróma um
langa tíð.
Jóhann sagði frá því í viðtöl-
um að hann reyndi að byrja að
semja tónlistina áður en tökur
hæfust á kvikmynd og þannig
koma í veg fyrir að önnur tónlist
væri tímabundið sett undir þegar
myndin væri klippt, en sú aðferð
leiðir oft til þess að leikstjórar vilja
fá tónlist í sama anda yfir mynd-
irnar sínar.
Hann samdi fyrir hefðbundin
klassísk hljóðfæri en nýtti sér ekki
síður hina ýmsu stafræna eða hlið-
ræna breytingu og brenglun hljóða
– áhrifin frá ýmiss konar tilrauna-
kenndri tónlist, raftónlist jafnt
sem hávaðalist leyna sér ekki. Það
sem skiptir þó mestu máli er að Jó-
hann lagði áherslu á að tónlistin
væri hluti af sjálfri kvikmyndinni,
ynni með myndunum, í stað þess
að hún væri bara samin eftir á og
lögð yfir myndefnið. „Þegar ég er
að semja tónlist fyrir kvikmynd,
er ég kvikmyndagerðarmaður,“
sagði hann sjálfur í útvarpsþættin-
um Stefnumót við tónskáld á Rás
1 árið 2016.
Eitt besta dæmið um þessa til-
finningu og virðingu Jóhanns fyrir
heildarverkinu er kannski vinna
hans við Mother! eftir Darren
Aronofsky sem var frumsýnd í
fyrra. Jóhann hafði samið tón-
list við myndina en ráðlagði leik-
stjóranum að lokum að sleppa
henni því myndin væri betri án
tónlistar – og var því titlaður sem
hljóð- og tónlistarráðgjafi frekar
en tónskáld. „Hann bauð áhorf-
endum að hugsa frekar en að
hann segði þeim hvernig þeim átti
að líða,“ segir í áðurnefndri grein
Variety. n
„Falleg svo nístir“
Farið yfir einstakan feril Jóhanns Jóhannssonar
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Á hátindi ferilsins
Jóhann Jóhannsson átti
magnaðan feril að baki og
skilur eftir sig mikið magn
fjölbreyttrar tónlistar.