Saga - 2011, Blaðsíða 137

Rannsóknarsagan — langur skuggi Jóns forseta
Meginniðurstaða Patricíu er sú að Gamli sáttmáli sé tilbúningur frá
15. öld (önnur gerð hans) og 16. öld (sú gerð sem talin var upp-
runaleg16). Bein rök hennar fyrir þessu eru af tvennu tagi: ungur
aldur handrita, og hins vegar tímaskekkjur í efni og orðalagi text-
anna. Því kem ég að, hvoru um sig, síðar. Hér við bætast þau óbeinu
rök sem felast í því að niðurstöður fyrri fræðimanna séu gallaðar og
ósannfærandi og þar reki sig eitt á annars horn.
við fyrsta lestur er ég hræddur um að það hafi verið þessi
óbeinu rök sem einkum sannfærðu mig um að brýn þörf hafi verið á
nýrri rannsókn og að Patricía kunni að hafa mikið til síns máls. Svo
var það einmitt þessi sannfæring sem fyrst lét undan við nánari
aðgæslu, því að greinargerð Patricíu fyrir stöðu þekkingarinnar
reynist í meginatriðum villandi.
Jón Sigurðsson er hér aðalpersónan og niðurstöður hans um
texta Gamla sáttmála (texta, ekki pólitískt gildi; um það hafði Jón
sína kenningu líka en það er annað mál). Jón greinir þrjú afbrigði
textans og rekur til áranna 1262, 1263 og 1264 auk þess sem ný gerð
hafi orðið til við endurnýjun sáttmálans 1302. Þetta kom fram í
útgáfu hans á textunum (þeim þremur fyrstu) í Íslensku fornbréfa-
safni. Patricía segir frá rökum Jóns og hvernig ýmsir fræðimenn
hafa gagnrýnt þau og vikið frá niðurstöðum hans. en niðurstöðum
gagnrýnendanna er lýst lauslega. Lesandinn situr eftir með mynd af
sundurleitum rannsóknum og ótrúverðugum niðurstöðum.
Réttu lagi hefði aldrei átt að vitna í Jón Sigurðsson sjálfan.
Niðurstöður hans voru til bráðabirgða, byggðar á þeim textum sem
hann komst yfir að gefa út og þeim handritum sem honum voru þá
kunn. Jón dó frá verkinu í miðjum klíðum. Nafni hans Þorkelsson
(Jón forni) tók við fornbréfasafninu; það varð verkefni hans að gefa
út yngri textana (bæði þann sem forseti taldi frá 1302 og fleiri sem
tengjast Gamla sáttmála að efni og orðalagi) og ný handrit sem
komu í leitirnar af sáttmálanum sjálfum. Jón forni endurskoðaði
gamli sáttmáli — hvað næst? 137
16 Ég kalla hvort tveggja „Gamla sáttmála“ þó í almennri og pólitískri umræðu
eigi það heiti umfram allt við eitthvað sem tengist upphafi konungsvalds 1262.
Heitið „Gissurarsáttmáli“ um upprunalegu gerðina leiði ég hjá mér, enda hef-
ur það aldrei náð út fyrir þrengsta hring fræðimennskunnar, og læt mig hafa
það að nota sama heiti um frábrugðið skjal sem einu sinni hafði fengið þetta
heiti þó nú hafi það lengi verið talið frá 1302 og sé þá alls ekki sami sáttmálinn
(ef „sáttmáli“ er þá réttnefni).
1-SagaVOR2011—NOTAGreinar_Sagahaust2004-NOTA5/4/111:13PMPage137