Saga - 2011, Síða 212

þessari skoðun séu augljóslega haldlaus hafa rökin gegn henni ekki verið
sett fram, a.m.k. ekki nógu skýrt og afdráttarlaust, og því lafir hún og ryk-
fellur eins og ónýtur kóngulóarvefur í skúmaskoti íslenskrar söguvitundar.
Maður fyllist sannkölluðum vorhreingerningaranda við lestur þessa rit-
verks.
Sá hluti Handbókar í íslenskri miðaldasögu sem hér er til umfjöllunar er
númer þrjú í röðinni en annað bindið sem kemur út. Það fjallar um nátt-
úrulegt umhverfi með áherslu á eldvirkni, um gróður og loftslag, um fólks-
fjölda og efnahag og um verslun. Þetta bindi mun höfða sérstaklega til okkar
fornleifafræðinga því efnisatriðin eru flest þess eðlis að fornleifarannsóknir
henta vel til að varpa ljósi á þau; raunar hafa fornleifarannsóknir síðustu
áratuga beinst að mörgum þeirra og sjást þess víða spor í ritinu. Það er sér-
staklega áhugavert fyrir okkur að sjá hvernig Gunnar nýtir sér, og nýtir sér
ekki, vitnisburð fornleifa og kallar raunar á endurmat á samræðu fornleifa-
fræðinga og sagnfræðinga um miðaldir.
eins og Gunnar rekur í formála að fyrsta bindi Handbókarinnar á hún
uppruna sinn í námsefni sem hann skrifaði á níunda áratug síðustu aldar og
ber ritverkið enn mjög keim af þeim tíma. Það er gagnrýnið en yfirvegað
uppgjör við næstu kynslóð miðaldasagnfræðinga á undan, kynslóð Björns
Þorsteinssonar og Jóns Jóhannessonar, og raunar er í því glímt töluvert við
enn eldri karla, allt aftur til Maurers ef svo ber undir. Flest sem skrifað var
fyrir 1985 fær sanngjarna og gagnrýna meðhöndlun, og er margt tínt til og
afgreitt sem löngu úrelt má teljast. Um það sem hefur verið ritað og rann-
sakað eftir 1990 er hins vegar ekki fjallað af jafnmikilli sanngirni eða
nákvæmni. Það er eins og afstaða Gunnars til álitamálanna hafi mótast á
árunum fyrir 1990 en síðan harðnað og steinrunnið, rétt eins og honum finn-
ist fátt sem fram hefur komið síðan bæta neinu við sem ástæða sé til að vega
og meta af sömu alúð og kennarar hans og forverar fá. við lesturinn verður
maður ágætlega að sér um skoðanir Björns Þorsteinssonar og Boga Melsteð
en engu nær um skoðanir Árna Daníels Júlíussonar, og þó að víða sé vísað til
rannsókna Helga Þorlákssonar er eins og endurmat hans á eðli miðalda-
verslunar hafi aldrei átt sér stað. vandlega er gerð grein fyrir skoðunum
Helga á hefðbundnum álitamálum sem fyrri fræðimenn höfðu einnig glímt
við, en um það sem mér a.m.k. finnst vera meginlærdómurinn af rannsókn-
um hans á verðlagi og verslun á miðöldum, þ.e. félagslegt og pólitískt vægi
þeirra hluta, um það er þagað. Þetta helgast örugglega að hluta til af því að
uppbygging verksins hentar alls ekki til að gera grein fyrir sjónarhornum
sem ganga þvert á hefðbundna söguskoðun fremur en að rúmast innan
hennar. Uppbygging verksins er svolítið eins og Gunnar hafi mest langað
að eiga samræðu við Þorvald Thoroddsen, enda er bygging þess glettilega
lík skipulagi Þorvaldar í þriðja bindi Lýsingar Íslands frá 1919.
Sama gildir um notkun Gunnars á fornleifarannsóknum, en eins og
hann segir sjálfur í formála þá eru niðurstöður þeirra síðustu áratugi helsta
ritdómar212
1-SagaVOR2011—NOTAGreinar_Sagahaust2004-NOTA5/4/111:13PMPage212