Jökull - 01.06.2000, Blaðsíða 25

Guðrún Larsen
þeytigosin hafi í flestum tilfellum staðið fremur stutt.
Þykktarásar gjóskulaganna benda til upptaka innan
öskjunnar en ekki er hægt að útiloka að einhver
þeirra eigi upptök við jaðra öskjunnar (6. mynd).
Magn loftbornu gjóskunnar í þessum gosum er fremur
lítið. Gjóskufallssvæði stærsta lagsins á landi er rúmir
15000 km

innan 0.2 cm jafnþykktarlínu (7. mynd) og
rúmmál gjóskunnar eins og hún er í jarðvegi (þjöpp-
uð) er um 0.16 km


. Það samsvarar um 0.27 km


af nýfallinni gjósku. Yngsta gjóskulagið er um 1700
geislakolsára og það elsta sem þekkt er með vissu er
um 6600 geislakols ára (tafla 3). Að minnsta kosti
sum þessara gosa ollu jökulhlaupum sem báru vikur til
sjávar, því rekja má uppruna sjórekins vikur á strönd-
um handan Atlantshafs til þeirra.
Stór flæðigos eru sjaldgæfustu viðburðirnir á
Kötlukerfinu. Vitað er um tvo slíka „elda“ á sprungu-
reininni norðaustan Mýrdalsjökuls á nútíma. Þeir
fyrri, sem ef til vill mætti nefna Hólmsárelda, urðu
fyrir um 6800 geislakolsárum. Í þeim runnu hraun
niður Álftaversafrétt frá gossprungum norðaustan
Mýrdalsjökuls. Ekki er fullljóst hversu langt þau
hraun ná til suðurs því þau eru hulin yngri hraunum
að hluta og magn gosefna er því ekki þekkt. Hraunin
eru minni að flatarmáli en Álftavershraun og vafalítið
einnig að rúmmáli, sem gæti þó verið um 5 km


.
Á 10. öld varð stórgos á gossprungu sem nær frá
Kötlusvæðinu til norðausturs um Eldgjá að Stakafelli,
alls um 75 km leið (8. mynd). Í því gosi runnu hraun
niður Álftaversafrétt og í sjó fram í Álftaveri, og niður
í Landbrot og Meðalland. Rúmmál þeirra er a.m.k.
14 km


og nýlegt endurmat bendir til allt að 18 km


.
Stærsta gjóskulag sem myndast hefur á Kötlukerfinu
á nútíma og varðveitt er í jarðvegi er úr þessu gosi (9.
mynd). Mesta mælda þykkt er rúmir 5 m og innan
1 m jafnþykktarlínu eru um 600 km

. Magn gjósku
á landi innan 0.5 cm jafnþykktarlínu er um 2.7 km


og áætlað heildarmagn um 4 km


(þjöppuð) en það
samsvarar um 4.5 og 6.7 km


af nýfallinni gjósku,
og 0.9 og 1.3 km


af föstu bergi. Þetta er líklega
fjórða stærsta gjóskulag sem fallið hefur hérlendis á
sögulegum tíma. Hugsanlegt er að hluti gosefnanna
hafi brotið sér leið frá öskjunni niður í svonefndan
Krika, sem blanda af hrauni, gjósku og bræðsluvatni.
Rúmmál gosefnakeilunnar þar er lauslega reiknað um
0.5 km


. Heildarmagn gosefna í Eldgjárgosinu gæti
því verið yfir 19 km


reiknað sem fast berg. Í Eld-
gjárgosinu flæddu jökulhlaup fram sunnan Öldufells
yfir Álftaversafrétt, og fram úr Krika sunnan Sandfells
en ekki er vitað hversu vítt þau fóru neðan Rjúpna-
fells. Hlaup fóru einnig til norðurs út á Mælifellssand.
Gos á Kötlukerfinu hafa valdið einhverjum mestu
umhverfisbreytingum sem orðið hafa á láglendi Ís-
lands á sögulegum tíma. Eldgjárgosið breytti lands-
lagi, vatnafari og nýtingarmöguleikum á stórum
landssvæðum á Suðurlandi. Eldgjárgjóskan olli
varanlegu tjóni á gróðurlendi þar sem þykkt hennar
var meiri en 1 metri á Álftaversafrétti, á Snæbýlisheiði
og í nágrenni gossprungunnar. Eldgjárhraunin
runnu að hluta yfir gróið land og þau breyttu ein-
nig farvegum vatnsfalla. Eftir Eldgjárgos hafa öll
meginhlaup í Kötlugosum farið um skarð Kötlujökuls
niður á Mýrdalssand, en stórhlaup um skarð Sól-
heimajökuls hafa lagst af. Með Eldgjárgosinu hófst
sú þróun sem leitt hefur til myndunar Mýrdalssands
eins og við þekkjum hann í dag.
Fyrir gosið í Eldgjá er líklegt að stórir hlutar
svæðisins, sem nú er sandur og hraun, hafi verið
grónir og Álftaversafréttur ofan Rjúpnafells gæti hafa
verið algróinn. Þykkur jarðvegur hafði myndast á
hraununum frá Hólmsáreldum og sums staðar á þeim
rann Hólmsá í farvegi með þykkum jarðvegsbökkum,
líkt og nú eru við farveginn hjá Hrífuneshólma. Vatna-
gangur hefur verið minni þá en nú, bæði vegna minni
jökuls og vegna þess að fyrir Eldgjárgos fóru jökul-
hlaup einnig um skörð Sólheimajökuls og Entujökuls.
Jökulgarður norðan við Álftaver hefur hlíft því við
vatnagangi (8. mynd) og gæti vel hafa haldið uppi
stöðuvatni. Þyrping af gervigígum ofan við jökul-
garðinn bendir til að þar hafi hraunið runnið út í vatn
eða yfir bleytur. Jarðfræðilegar aðstæður styðja því
lýsingu Landnámu á staðháttum og atburðum á fyrstu
áratugum norræns landnáms. Ekki er vitað hvar eða
hversu mikið tjón varð af völdum jökulhlaupanna því
ummerkin eru horfin undir framburð yngri hlaupa. En
leiða má að því líkur að viðurnefnið „aurgoði“ á syni
landnámsmannsins Hrafns hafnarlykils sé örstutt lýs-
ing á aðstæðum á óðali sem áður var kennt við skóg
(Dynskóga).
Eldgjárgosinu fylgdi lengsta goshlé sem vitað
24 JÖKULL No. 49