Jökull - 01.06.2000, Blaðsíða 24

Holocene eruptions within the Katla volcanic system,
me to the area and its many challenges. Special thanks
to Guðmundur Sveinsson, who dared me to follow
him into areas where I would never have ventured
on my own, but revisited when I knew how to get
there. The families at Þykkvabæjarklaustur, Snæbýli,
Höfðabrekka and Herjólfsstaðir, with whom I stayed
during parts of the field work, are thanked for their
hospitality and for keeping track of me in the field.
Elsa Vilmundardóttir has assisted me in many ways
through the years and she and Inga Kaldal contributed
greatly to the interpretation of the Kriki area. My hus-
band Aðalsteinn Eiríksson has spent parts of his sum-
mer vacations as an unpaid assistant in the field. An-
drew Dugmore, Jay Miller, Anthony Newton and Þor-
valdur Þórðarson are thanked for their enthusiasm and
help during our common field trips. Chemical analy-
ses were done at the Nordic Volcanological Institute
and at the University of Edinburgh. Radiocarbon dat-
ing was carried out at SURRC, East Kilbride and at
Dept. of Physics, Uppsala University. Magnetic pro-
file was measured by students in the 1998 geophysi-
cal exploration field course at the University of Ice-
land. Ester Guðmundsdóttir helped with the figures.
Bryndís Brandsdóttir and Kristján Sæmundsson con-
structively reviewed the manuscript. Marcia Kjartan-
son and Jón Eiríksson amended the language. Finally
my thanks to all who have helped or given advice
through the years. Parts of this project were supported
by RANNÍS (Vísindasjóður), The Icelandic Science
Foundation.
ÁGRIP
Eldgos á Kötlukerfi á Nútíma; einkenni þeirra og
áhrif á næsta umhverfi
Eldstöðvakerfið sem kennt er við Kötlu er um 80 km
langt, breiðast suðvestast og mjókkar til norðaust-
urs (1. mynd). Megineldstöð þess er fjallendið undir
Mýrdalsjökli, með allstórri öskju og jarðhitasvæðum.
Gos á Kötlueldstöðvakerfinu á nútíma virðast hafa
verið af þrennu tagi:
1) Basísk þeytigos á gossprungum sem opnast undir
jökli, líklega oftast innan Mýrdalsjökulsöskjunnar.
Þetta eru hin dæmigerðu Kötlugos og jafnframt al-
gengustu gosin bæði á sögulegum og forsögulegum
tíma.
2) Súr þeytigos á gosopum sem opnast undir jökli, að
því er virðist innan öskjunnar. Vitað er með vissu um
12 slík gos og þau gætu verið fleiri. Þau eru næst al-
gengustu gosin á Kötlukerfinu á forsögulegum tíma.
3) Basísk flæðigos á gossprungum innan megineld-
stöðvarinnar og á sprungureininni norðaustan Mýr-
dalsjökuls. Stærstu gosin á Kötlukerfinu eru af þessu
tagi. Vera má að mörg þeirra séu í raun blönduð
gos, þ.e. bæði þeyti- og flæðigos, vegna þess að hluti
gossprungnanna opnast undir jökli. Milli basísku
þeytigosanna líða áratugir, milli súru þeytigosanna
líða aldir og milli elda á borð við Eldgjárgos og
Hólmsárelda líða árþúsund.
Kötlugos á sögulegum tíma eru um 20 talsins og
þar af 18 síðustu 1000 árin. Þá er miðað við gos sem
brutust upp úr jöklinum og skildu eftir sig gjóskulag í
jarðvegi í nágrenni Mýrdalsjökuls (2. og 3. mynd og
tafla 1). Kötlugos eru öflug þeytigos og gosmökkurinn
hefur náð meira en 14 km hæð á fyrsta degi. Kötlu-
gosum fylgir gjóskufall, jökulhlaup og eldingar í gos-
mekki. Þau hafa staðið frá 2 vikum upp í meira en 5
mánuði. Gjóskufall er yfirleitt mest fyrstu gosdagana
en getur orðið hvenær sem er allan gostímann. Magn
gjósku sem komið hefur upp í Kötlugosum er mjög
breytilegt. Stærsta gjóskulagið sem myndast hefur
í Kötlugosi á sögulegum tíma er talið vera K 1755,
og er áætlað magn loftborinnar gjósku um 1.5 km


(nýfallin gjóska). Magn gjósku í smæstu gjóskulög-
unum er tveimur stærðargráðum minna. Meðallengd
goshléa síðan um 1500 er 47 ár og mestu frávik í
hvora átt 33 og 34 ár. Síðan um 1500 hafa öll Kötlu-
gos hafist á tímabilinu maí-nóvember. Jökulhlaupin
eru blanda af vatni, krapa, ísstykkjum og gosefnum.
Meginhlaupin í öllum Kötlugosum síðan á 12. öld
hafa komið undan Kötlujökli, eftir því sem nú er best
vitað (4. mynd). Hámarksrennsli er talið vera á bilinu
100.000 til 300.000 m


/sek. Magn gosefnanna sem
hlaupin bera fram er breytilegt, í Kötlugosinu 1918 er
það talið vera milli 0.7 og 1.6 km


. Jökulhlaupin hafa
lengstum verið talin hættulegasti þáttur Kötlugosanna.
Eldingar eru algengar í gosmekki Kötlugosa. Þeim
getur slegið til jarðar í a.m.k. 30 km fjarlægð frá Kötlu
og orðið þar fólki og fénaði að bana.
Að minnsta kosti 12 súr forsöguleg gjóskulög eru
ættuð frá Mýrdalsjökli (5. mynd og tafla 3). Út-
breiðsla og lögun gjóskugeiranna bendir til að súru
JÖKULL No. 49 23