Dagblaðið Vísir - DV - 05.10.2018, Blaðsíða 56

56 5. október 2018
Tímavélin Gamla auglýsinginMorgunblaðið 6. nóvember 1931
Síðumúla 30 - Reykjavík
Hofsbót 4 - Akureyri
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is
BJARGRÆÐI
FRANSKA SPÍTALANS
A
tvinnuleysið sem fylgdi
kreppunni miklu olli því
að fjölmargir Íslendingar
áttu ekki til hnífs og
skeiðar. Atvinnuleysistryggingar
komu ekki til sögunnar fyrr en
árið 1936 og því voru margir upp
á náð og miskunn samborgara
sinna komnir. Franski spítalinn
varð einn helsti bjargráðastaður
Reykvíkinga á fyrstu árum
kreppunnar.
Franski spítalinn við Lindar-
götu 51 hafði áður verið athvarf
Íslendinga á neyðartímum. Árið
1918 kom spænska veikin til
landsins og lögðust þá margir
þar inn. Einnig í miklum tauga-
veikifaraldri rúmum áratug fyrr.
En í kreppunni miklu kom fólk
þangað vegna hreinnar örbirgð-
ar en ekki veikinda.
Þetta var fólk sem hafði ekk-
ert lífsviðurværi, átti ekki fyrir
mat og hafði misst húsnæðið. Til
bráðabirgða gat þetta fólk gist í
spítalanum á meðan pláss leyfði.
Húsið var eitt af þeim glæsileg-
ustu í Reykjavík, reist um alda-
mótin til að sinna frönskum sjó-
mönnum.
Sannkallað neyðarástand
ríkti og neituðu margir leigusalar
að hleypa fólki inn nema það
borgaði heilan vetur fyrirfram.
Hundruð fjölskyldna um allt
land voru leystar upp og með-
limum holað niður hér og þar.
Þann 2. janúar árið 1932 tók
mötuneyti safnaðanna til starfa í
Franska spítalanum. Tíu þúsund
máltíðir voru gefnar þann vetur
og 40 þúsund þann næsta. n
H
eimskreppan mikla hófst
þann 29. október árið 1929
þegar hlutabréf hríðféllu á
markaðnum á Wall Street
í New York. Eins og gárur á vatni
komu áhrifin hingað ári síðar og
vörðu þau lengur á Íslandi en á
flestum öðrum stöðum. Má segja
að allur fjórði áratugurinn hafi lit-
ast af kreppunni og þeirri fátækt
og átökum sem henni fylgdu. Engu
að síður var þetta sá tími þegar al-
menningur fékk bragarbót á mörg-
um sviðum þjóðlífsins.
Tugir slösuðust í götuóeirðum
Síldin kom og síldin fór og síldin
hríðféll í verði haustið 1930, alls um
þriðjung verðgildis og langt um-
fram verð á innflutningi. Orsakaði
þetta mikinn ójöfnuð á milli inn- og
útflutnings sem leiddi til þess að at-
vinnulífið dró saman seglin og fólk
missti vinnuna.
Kreppan skall á landinu með
mismiklum þunga. Mest í sjávar-
plássunum í Hafnarfirði, á Vest-
fjörðum og Austfjörðum. Ástandið
var skárra í landbúnaðarhéröðun-
um á Norðurlandi og Suðurlandi.
Einnig í Reykjavík þó að áhrifin
væru töluverð þar einnig.
Veturnir voru verri en sumrin
en sveitarfélögin reyndu að halda
uppi atvinnubótavinnu til að fólk
gæti dregið fram lífið. Á veturna
var atvinnuleysið yfirleitt í kringum
átta prósent. Atvinnubótavinnan
kostaði hins vegar sitt og strax árið
1932 vildi bæjarstjórn Reykjavíkur
lækka kaupið um 30 prósent.
Þann 9. nóvember átti að leggja
tillöguna fram á fundi í Góðtempl-
arahússins, eða Gúttó. En þá var
gerður aðsúgur að húsinu og
mikil mótmæli hófust innandyra.
Mótmælin leystust upp í slags-
mál og færðust út á götu. Börðust
þar verkamenn við lögregluþjóna
borgarinnar og var barist með kylf-
um, stólfótum og öllu sem hönd á
festi. Lauk þeirri rimmu með því
að lögreglan hörfaði og bæjarstjórn
hætti við tillöguna. Meira en 20 lög-
reglumenn slösuðust en enginn
lést í óeirðunum.
Kommúnistar voru sagðir
ábyrgir en sá flokkur hafði ver-
ið stofnaður tveimur árum áður
sem klofningur úr Alþýðuflokkn-
um. Líkt og víða í Evrópu voru
kommúnistar á uppleið og kreppu-
ástandið bjó til jarðveginn. Á Ís-
landi náðu þeir hins vegar ekki
teljandi áhrifum fyrr en undir lok
kreppunnar þegar þeir sameinuð-
ust Héðni Valdimarssyni og stuðn-
ingsmönnum hans og mynduðu
Sósíalistaflokkinn.
Framsóknarmenn voru við
völd í kreppunni og tryggðu þeir
að bændur gætu haldið úti búskap
með lánum úr sérstökum sjóðum.
Útflutningstekjurnar komu hins
vegar nær eingöngu frá útgerðinni
sem stóð virkilega höllum fæti.
Verð á saltfiski og síld féll og tollar
voru settar á íslenskan fisk í Bret-
landi. Árið 1936 hófst borgarastyrj-
öldin á Spáni, einu af helstu út-
flutningslöndum Íslands, og varð
það til þess að framlengja krepp-
una hér heima.
Skorið var við nögl alls staðar í
þjóðfélaginu og innflutningshöft
sett á. Þessi haftastefna átti eftir að
setja mark sitt á íslenskt samfélag í
marga áratugi.
SKOTIÐ AÐ ÍSLEIFI HÖGNASYNI
nVerkalýðsforingi í ólgusjó
A
ðfaranótt þriðjudagsins 26.
janúar árið 1932 var Ísleifi
Högnasyni, verkalýðsleið-
toga í Vestmannaeyjum,
sýnt banatilræði. Skotið var inn um
glugga á heimili hans og minnstu
munaði að kúlan hæfði hann. Heit-
ar deilur voru í Vestmannaeyjum
á þessum tíma í tengslum við út-
gerðarmál og gekk Ísleifur þar
fremstur í flokki fyrir réttindum
verkafólks.
Mánudagskvöldið 25. janúar
bauð Ísleifur sex mönnum heim til
sín eftir fund í félagi sínu og bjuggu
þeir sig undir að fara klukkan eitt
um nóttina. Rigning var úti, snjó-
laust og ekki dimmt. Ísleifur gekk
um íbúðina fram hjá einum glugg-
anum þegar skotið var frá götunni.
Minnstu munaði að kúlan hæfði
Ísleif og gat kom á rúðuna sem var
úr svokölluðu vitagleri.
Mennirnir þorðu ekki að fara út
fyrir en þegar þeir skyggndust út
sáu þeir engan. Ekki heldur fundu
þeir byssukúluna í herberginu.
Þegar þeir loksins þorðu út sáu
þeir engan fyrir utan en kölluðu til
bæjar fógeta til að rannsaka málið.
Skotið var talið hafa komið úr
riffli og málið rannsakað sem til-
ræði. Talið var að skotið hafi geig-
að vegna þess að tilræðismaðurinn
hafi verið í töluverðri fjarlægð en
auk þess var glerið í rúðunni þykkt.
Kommúnistar voru fljótir að
setja atvikið í samhengi við annan
fund sem var haldinn þetta kvöld í
Breiðabliki. Þar komu saman stór-
útgerðarmenn sem voru helstu
andstæðingar Ísleifs og verkalýðs-
félagsins. Ekki voru hins vegar all-
ir sammála um að tilræðið hefði
átt sér stað. Hægrimenn héldu því
fram að annaðhvort hefði gatið ver-
ið eftir steinvölu eða þá að Ísleifur
hefði sviðsett atvikið. Ísleifur settist
síðar á Alþingi fyrir Kommúnista-
flokkinn og Sósíalistaflokkinn. n
Franski spítalinn. Lindargötu 51.
Ísleifur Högnason.Stóð við glugga
þegar kúla fór í gegnum rúðuna.
KREPPAN KEMUR TIL ÍSLANDS
n Umbætur í skugga örbirgðar Gúttóslagurinn Tugir lög-reglumanna lágu óvígir eftir.
Verkfall Vorið 1933 á Akureyri.