Tímarit Máls og menningar - 01.09.2013, Side 116

Á r n i Þ ó r S i g u r ð s s o n
116 TMM 2013 · 3
og getur aldrei orðið altæk í flóknum alþjóðasamskiptum en hér verður ekki
nánar farið út í þá sálma). Má þar nefna kjarnorkuafvopnunarmál, afstöðuna
til deilnanna fyrir botni Miðjarðarhafs og nú um þessar mundir þróun mála
í Sýrlandi. Málefni bandaríska uppljóstrarans Edwards Snowden er svo
nýjasta átakamálið í samskiptum Bandaríkjanna og Rússlands sem að því er
ýmsir telja hefur leitt til þess að Barack Obama Bandaríkjaforseti hefur aflýst
fundi sínum með Vladimír Pútín forseta Rússlands sem fyrirhugaður var í
september. Því er ekki úr vegi að velta því fyrir sér hvort nýtt „kalt stríð“ sé
í uppsiglingu milli þessara tveggja fornu fjandvina.
„Kalda stríðið“ ekki einhlítur mælikvarði
Það er ekki hægt að fullyrða að á tímum „kalda stríðsins“ eins og það er
venjulega tímasett, hafi samskipti stórveldanna verið í frosti en með falli
Sovétríkjanna hafi gert asahláku og síðan hafi sambúðin einkennst af sam-
felldri þíðu. Enda stenst það ekki skoðun þegar vel er að gáð. Vel má færa
fyrir því rök að dauði Stalíns og valdataka Khrúshtsjovs í Sovétríkjunum
hafi leitt til bættra samskipta enda þótt það geisaði enn „kalt stríð“ í hefð-
bundnum skilningi. Sambúðin versnaði til að mynda verulega í tengslum við
Kúbudeiluna í byrjun sjöunda áratugarins. Fall Khrúshtsjovs og valdataka
þríeykisins Brézhnévs, Kosygíns og Podgornyjs leiddi ekki til einhliða og
varanlegra breytinga á sambúð þjóðanna, sá tími einkenndist ýmist af þíðu
eða kulda. Leiðtogafundir Brézhnévs og Nixons 1972 og hins fyrrnefnda og
Carters 1979 mörkuðu viss jákvæð tímamót í afvopnunarsamstarfi ríkjanna
og voru þannig til marks um þíðu í sambúðinni. En síðar sama ár var inn-
rás Sovétríkjanna í Afganistan fordæmd víða um heim, m.a. kröftuglega af
Bandaríkjunum sem studdu mujahideen-hreyfingarnar með gífurlegum fjár-
munum. Þessar hreyfingar sameinuðust síðar og upp spruttu ýmsir þeir sem
áttu eftir að verða fyrirferðarmiklir í nýlegri átökum, s.s. Osama bin Laden.
Með kjöri Gorbatsjovs sem leiðtoga Sovétríkjanna varð þó almennt séð
stefnubreyting á afstöðu Sovétríkjanna til vesturveldanna, sem m.a. átti rætur
að rekja til perestrojku og nýrrar hugsunar sem hann stóð fyrir og laut ekki síst
að hugmyndum hans um sjálfsmynd Sovétmanna en átti sér líka efnahags-
legar orsakir.2 Á sama hátt var afstaða Bandaríkjanna til Sovétríkjanna mis-
munandi, m.a. milli forsetatíða Carters, Reagans og Bush eldri. Það er þó
einföldun að álykta að forsetarnir einir og sér hafi ráðið úrslitum, því ferli
ákvarðana og aðstæður, bæði á alþjóðavettvangi og innanlands, er breytingum
háð eins og dæmin sanna og hefur áhrif á afstöðu stjórnvalda á hverjum tíma.
Hverju breytti fall Sovétríkjanna?
Með falli Sovétríkjanna og kjöri Borísar Jeltsíns sem forseta Rússlands, var
það viðhorf fyrirferðarmikið að sambúð austurs og vesturs myndi batna