Morgunblaðið - 04.04.2019, Blaðsíða 26

26 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. APRÍL 2019
Sameinar það besta í rafsuðu
Smiðjuvegi 66 • Kópavogi • 580 5800 • www.landvelar.isFuruvöllum 3 • Akureyri • 461 2288
SVIÐSLJÓS
Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
Í dag eru liðin 70 ár frá undirritun
Atlantshafssáttmálans í Washington-
borg, en sá atburður markaði stofn-
un Norður-Atlantshafsbandalagsins,
NATO. Ísland var stofnaðili að
bandalaginu og undirrituðu þeir
Bjarni Benediktsson, þá utanrík-
isráðherra, og Thor Thors, sendi-
herra Íslands í Bandaríkjunum, sátt-
málann fyrir hönd Íslands. Ýmis
skjöl um athöfnina og undirritun
sáttmálans er að finna í skjalasafni
Bjarna, en það er aðgengilegt á vef
Borgarskjalasafns og á vefnum
bjarnibenediktsson.is.
Nokkur aðdragandi að aðild
Í gögnum Bjarna má meðal annars
finna lýsingar hans á samtölum við
ýmsa erlenda erindreka í aðdrag-
anda stofnunar bandalagsins, eink-
um sendiherra frá öðrum ríkjum
Norðurlandanna, en miklar þreif-
ingar voru meðal Norðmanna, Dana
og Svía í upphafi ársins 1949 hvort
þau ættu að mynda með sér varn-
arbandalag, en þær steyttu á því að
Svíar vildu helst ekki að það banda-
lag ætti í tengslum við fyrirhugað
Norður-Atlantshafsbandalag, sem þá
var í farvatninu. Má af þeim skjölum
greina þá fyrirvara, sem ráðamenn á
Íslandi höfðu við þátttöku í varn-
arbandalagi vestrænna ríkja, verandi
herlaus þjóð. Þá má einnig ráða að
endanleg afstaða Norðmanna og
Dana um þátttöku í Atlantshafs-
bandalaginu hafi haft nokkur áhrif á
afstöðu ríkisstjórnarinnar hérlendis,
en það var engan veginn sjálfgefið að
Íslendingar yrðu stofnaðilar að
NATO.
Í skjalasafninu er einnig merk lýs-
ing á ferð sendinefndar stjórnar-
flokkanna þriggja til Bandaríkjanna,
en hún var skipuð þeim Bjarna, Ey-
steini Jónssyni frá Framsóknarflokki
og Emil Jónssyni frá Alþýðuflokki.
Funduðu þeir hinn 14. mars 1949
með Dean Acheson, utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna. Á þeim
fundi var tekin fræg ljósmynd af
Bjarna og Acheson saman. Sagði
Bjarni síðar við Matthías Johann-
essen, ritstjóra Morgunblaðsins, að
Acheson hefði verið merkasti stjórn-
málamaðurinn sem hann kynntist á
ferli sínum.
Gott veganesti frá föður Bjarna
Þegar Alþingi hafði samþykkt að-
ild Íslands að bandalaginu 30. mars
1949, hélt Bjarni út til Bandaríkj-
anna til þess að undirrita sam-
komulagið fyrir Íslands hönd. Matt-
hías Johannessen greindi síðar frá
því að Bjarni hefði sagt sér að kvöld-
ið áður en hann hélt út hefðu hann og
Sigríður Björnsdóttir, eiginkona
Bjarna, hitt foreldra hans, Benedikt
Sveinsson og Guðrúnu Pétursdóttur.
Hefði Benedikt kvatt son sinn með
þeim orðum að nú færi hann til að
„gjöra það sem ég vildi helzt gjört
hafa,“ og þótti Bjarna greinilega
mikið til koma að fá það veganesti frá
föður sínum, sem hafði tekið mikinn
þátt í sjálfstæðisbaráttunni á sínum
tíma.
Í skjölum Bjarna um undirritunina
má finna ýmis gögn um heimsókn
hans til Washington. Þar er meðal
annars skjal frá Bandaríkjastjórn
með dagskrá athafnarinnar og boðs-
korti frá Harry S. Truman Banda-
ríkjaforseta, þar sem Bjarna og Sig-
ríði, sem er titluð „Mrs.
Benediktsson“, er boðið til hátíðar-
kvöldverðar í Carlton-hótelinu
klukkan átta um kvöldið. Þá er form-
legt boðskort bandaríska utanríkis-
ráðuneytisins til athafnarinnar
sjálfrar einnig varðveitt þar.
Viðhöfn í Washington
Athöfnin hófst kl. 15 að staðartíma
í viðhafnarsal bandaríska utanrík-
isráðuneytisins í Washington, og
fluttu utanríkisráðherrar stofnríkj-
anna ræður hver á eftir öðrum.
Bjarni var sá fimmti í röðinni, og var
gerður góður rómur að máli hans þar
sem hann lagði áherslu á, að þó að
ríkin sem mynduðu þetta bandalag
væru ólík að stærð og getu, væru þau
öll sameinuð um það markmið að
verja lýðræðisskipan vestrænna
ríkja. Þá vísaði hann einnig til
óeirðanna á Austurvelli þegar
aðild Íslands að bandalaginu
var samþykkt sem dæmi um
það hvers vegna aðildin að
bandalaginu væri nauðsyn. Þess
má geta að í skjalasafni Bjarna
má finna handskrifað uppkast
hans að ræðunni, sem hann hefur
ritað á bréfsefni Shoreham-
hótelsins í Washington.
Síðastur flutti Truman Banda-
ríkjaforseti ræðu, og hófst svo und-
irritunin. Frumrit Bjarna af Atlants-
hafssáttmálanum, með undir-
skriftum allra ráðherra og sendi-
herra stofnríkjanna tólf, er
aðgengilegt í skjalasafni hans, en það
er bundið saman með viðhafnarborða
og prentað á gulan pappír.
Frekari lýsingar á athöfninni er
ekki að finna í skjölum Bjarna, en
þess má geta að hann ræddi aðildina
nokkuð við Matthías Johannessen
árin 1967 og 1969. Ljóst er af lýs-
ingum Matthíasar, að Bjarni var alla
tíð stoltur af þætti sínum við að
tryggja þátttöku Íslands í varnar-
samstarfi vestrænna þjóða. Sagði
Bjarni við Matthías: „Eftir á tel ég
mig ekki hafa betra verk unnið en
eiga þátt í aðild Íslands að Atlants-
hafsbandalaginu.“
„Tel mig ekki hafa betra verk unnið“
 70 ár liðin frá undirritun Atlantshafssáttmálans  Merkar heimildir um athöfnina úr fórum
Bjarna Benediktssonar á vef Borgarskjalasafns  Frumrit Atlantshafssáttmálans þar á meðal
Ljósmynd/Borgarskjalasafn Reykjavíkur
Undirritunin Bjarni Benediktsson undirritar hér sáttmálann í viðhafnarsal bandaríska utanríkisráðuneytisins.
Með Acheson Bjarni Benediktsson og Dean Acheson hittust 14. mars 1949.
Heimildir Uppkast Bjarna að ræðu
sinni og boðskort Trumans eru á
meðal þess sem leynist í safninu.
Utanríkisráðherrar allra stofnríkj-
anna tólf undirrituðu Atlantshafs-
sáttmálann 4. apríl 1949, en þar
voru auk Bjarna fulltrúar Banda-
ríkjanna, Belgíu, Bretlands, Dan-
merkur, Frakklands, Hollands, Ítal-
íu, Lúxemborgar, Noregs og
Portúgals. Fyrir utan Acheson
þótti Bjarna mest koma til þeirra
Ernests Bevins, utanríkisráðherra
Bretlands, og Roberts Schumans,
utanríkisráðherra Frakklands, en
hann var einn af helstu arkitektum
Kola- og stálbandalags Evrópu,
sem er einn fyrirrennari Evrópu-
sambandsins. Sagði Bjarni við
Matthías Johannessen að sér
hefði virst Schuman, vera einna
göfugmannlegastur þeirra sem
Bjarni hefði kynnst.
Hann fór einnig fögrum orðum
um þá Paul Henri-Spaak og Dirk
Stikker, utanríkisráðherra Belgíu
og Hollands, en báðir urðu síðar
framkvæmdastjórar Atlantshafs-
bandalagsins. Sagði Bjarni að
Stikker hefði ávallt reynst Íslend-
ingum vinsamlegur.
Þótti mikið koma til Bevins
FULLTRÚAR STOFNRÍKJANNA TÓLF
Undirritun Frumrit Atlantshafssátt-
málans er að finna í skjalasafni Bjarna.