Morgunblaðið - 04.04.2019, Blaðsíða 37

37
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. APRÍL 2019
Fannhvít og fögur Flutningaskip flytur gáma, fulla af hvers kyns ómissandi varningi, með Esjuna í öllu sínu veldi í bakgrunni, fagurlega skreytta fönnum og skýjum sem læðast niður hlíðarnar.
Eggert
Fyrir réttum sjötíu
árum komu fulltrúar
tólf þjóða saman og
horfðu til óvissrar
framtíðar. Evrópa var
að rísa úr öskustó ára-
langra stríðshörmunga
með gríðarlegu mann-
falli og hryllilegum
óhæfuverkum. Fornir
fjendur höfðu snúið
bökum saman til að
sigrast á gerræði nas-
ismans og vinaþjóðir í Norður-
Ameríku barist við hlið Evrópubúa
til að tryggja lýðræðislega framtíð.
Nú hafði álfunni hins vegar verið
skipt upp á milli austurs og vesturs,
járntjald hafði verið dregið upp frá
Eystrasalti í norðri að Adríahafi í
suðri, kalt stríð stórveldanna var
skollið á.
Þjóðirnar tólf sem komu saman í
Washington 4. apríl 1949 til að
stofna með sér Atlantshafsbanda-
lagið voru staðfastar og
stórhuga. Eins og forn-
ir kappar sórust þessi
sjálfstæðu lýðræðisríki
í fóstbræðralag og hétu
því að árás á eitt þeirra
jafngilti árás á þau öll.
Það var stórt og
áræðið skref fyrir hið
unga lýðveldi Ísland að
vera eitt þessara tólf
ríkja. Ísland var eina
herlausa ríkið og
Bjarni Benediktsson,
þáverandi utanrík-
isráðherra, áréttaði í
undirritunarávarpi sínu að svo yrði
áfram. Ákvörðun ríkisstjórnarinnar
var ekki óumdeild. Tekist var harka-
lega á bæði innan og utan þinghúss-
ins þessa síðvetrardaga árið 1949.
Deilurnar um aðildina að Atlants-
hafsbandalaginu urðu svo að bitbeini
í íslenskum stjórnmálum næstu ára-
tugi. Íslenskir ráðamenn þess tíma
vildu leggja fortíðina að baki, ný-
lendutíma, konunglegt yfirvald, öm-
urð, fátækt og hernám – nýtt lýð-
veldi horfði hnarreist fram á veginn,
þjóð meðal þjóða.
Að fortíð skal hyggja ef framtíð á
að byggja. Hver er staðan í dag?
Hvar stendur Ísland í heimsmynd
öryggis- og varnarmála? Bandalagið
sem við gerðumst á sínum tíma
stofnendur að hefur bæði vaxið að
styrk og umfangi. Ríki Austur-
Evrópu sem mynduðu Varsjár-
bandalagið, meðal annars til höfuðs
Atlantshafsbandalaginu, leystu það
upp fyrir um þremur áratugum og
hafa síðan gengið unnvörpum til liðs
við Atlantshafsbandalagið og vest-
ræna samvinnu. Þannig hefur
bandalagsríkjunum fjölgað í 29,
brátt þrjátíu, þegar Norður-Make-
dónía verður tekin í hópinn.
Atlantshafsbandalagið hefur fyrst
og fremst það að markmiði að
tryggja varnir bandalagsríkjanna,
hvers og eins og sameiginlega. Auk
þess gegnir það enn veigamiklu hlut-
verki við að tryggja frið á Balkan-
skaga og stuðlar að uppbyggingu,
stöðugleika og borgaralegri yfir-
stjórn öryggismála í stríðshrjáðum
samstarfsríkjum. Atlantshafsbanda-
lagið vinnur með Sameinuðu þjóð-
unum og í umboði þeirra. Ekki má
gleyma að okkar norrænu vinaþjóðir
utan bandalagsins, Svíþjóð og Finn-
land, starfa eins náið með bandalag-
inu og mögulegt er án fullrar aðild-
ar. Það kom glögglega ljós á Trident
Juncture 2018, vel heppnaðri varna-
ræfingu sem fór meðal annars fram
hér á landi í fyrrahaust.
Ísland leggur sitt af mörkum í
starfi innan bandalagsins og í verk-
efnum þess til að tryggja langtíma-
frið og lýðræði, ekki síst með jafn-
rétti og mannréttindi að leiðarljósi.
Þessi gildi verða alltaf grundvöllur
okkar framlags og þátttöku, sem fer
ávallt fram á borgaralegum for-
sendum eins og áréttað er í þjóðar-
öryggisstefnu fyrir Ísland.
Erfitt er að segja fyrir um hvað
framtíðin ber í skauti sér. Við horf-
um til gríðarlegra tækninýjunga,
framþróunar og stökkbreytinga í ör-
yggismálum, vörnum, aðgengi að
upplýsingum, tækni og búnaði. Við
höfum allan heiminn innan seilingar,
en á sama tíma virða ógnir og áskor-
anir engin landamæri, flæða á milli
heimshluta í netheimum eða upplýs-
ingasamfélagi þar sem hefðbundinn
viðbúnaður eða varnir eru aðeins
brot af stærri mynd þjóðaröryggis.
Eitt er þó víst, að hér eftir sem hing-
að til felst bæði öryggi og stöðugleiki
í aðild Íslands að Atlantshafs-
bandalaginu sem hefur gegnt lykil-
hlutverki í að tryggja frið í okkar
heimshluta allt frá stofnun. Skrefið
sem ríkisstjórn okkar unga lýðveldis
tók fyrir sjötíu árum reyndist því
mikið heillaskref.
Eftir Guðlaug Þór
Þórðarson » Þjóðirnar sem stofn-
uðu Atlantshafs-
bandalagið voru stað-
fastar og stórhuga.
Þær hétu því að árás
á eitt þeirra jafngilti
árás á þau öll.
Guðlaugur Þór
Þórðarson
Höfundur er utanríkisráðherra.
Órofa samstaða í sjötíu ár
Íslenskt hagkerfi
stendur frammi fyrir
ákveðnum áskorunum
um þessar mundir og
um leið erum við vel í
stakk búin til að takast
á við þær. Forsendur
nýrrar tillögu um fjár-
málaáætlun gera ráð
fyrir kólnun í hagkerf-
inu og einmitt þess
vegna er aukin áhersla
á opinbera fjárfestingu til að tryggja
atvinnustig og vega upp á móti slaka
í hagkerfinu. Vissulega þarf að end-
urmeta áætlanir nú þegar áföll hafa
orðið í flugrekstri en gleymum því
ekki að við erum í góðri stöðu.
Innleidd hefur verið aukin lang-
tímahugsun við stjórn ríkisfjármála.
Hún sést vel þegar staða ríkissjóðs
er skoðuð; skuldir ríkissjóðs hafa
verið lækkaðar með markvissum
hætti, ríkissjóður hefur verið rekinn
með verulegum afgangi, þjóðhags-
legur sparnaður hefur aukist, forða
hefur verið safnað og lánakjör rík-
isins aldrei verið betri.
Stjórnvöld hafa unnið að því að
efla samráð aðila vinnumarkaðarins,
ríkis og sveitarfélaga og koma því í
fastara form. Þá hefur
ríkisstjórnin unnið að
breytingum á ramma
peningastefnunnar og
umgjörð stjórntækja
Seðlabanka Íslands. Sú
vinna tekur mið af því
að byggja á íslenskri
krónu með notkun
þjóðhagsvarúðartækja
og fylgja ráðgjöf inn-
lendra sem erlendra
sérfræðinga á því sviði.
Hefðbundin hag-
stjórn byggist á sam-
spili þriggja ofangreindra þátta; rík-
isfjármála, vinnumarkaðar og
peningastefnu. Markmiðið er þó
ekki einungis að tryggja efnahags-
legan stöðugleika. Lykilatriði er að
hagstjórnin styðji við félagslegan
stöðugleika, að aukin ríkisútgjöld
styðji við aukna velsæld og unnið sé
að samfélagslegum umbótum sam-
hliða umbótum á sviði efnahags-
mála. Þriðja markmiðið er síðan að
takast á við þá áskorun sem alltaf er
að verða brýnni; hún er að allar þær
ákvarðanir sem við tökum í efna-
hags- og atvinnumálum stuðli að því
að draga úr losun gróðurhúsaloft-
tegunda og markmiðið um kolefnis-
hlutlaust samfélag eigi síðar en árið
2040 náist.
Það er hins vegar svo að þessi
markmið fara saman. Við viljum
fjölga stoðunum undir íslenskt efna-
hagslíf til að draga úr áhrifum af
sveiflum einstakra atvinnuvega og
draga úr því hversu háð hagkerfið er
nýtingu náttúruauðlinda. Lykillinn
að hvoru tveggja er að veðja á og
auka verulega stuðning við nýsköp-
un og rannsóknir; þannig tryggjum
við tækifærin til þess að stoðunum
muni sannarlega fjölga.
Þar með er ekki sagt að við höld-
um ekki áfram að nýta náttúruauð-
lindir okkar. Staðreyndin er nefni-
lega sú að þær atvinnugreinar sem
reiða sig á náttúruauðlindir hafa um
leið sinnt rannsóknum, þróun og ný-
sköpun með þeim hætti að verð-
mætasköpun hefur aukist stórkost-
lega ásamt því að markverður
árangur hefur náðst í draga úr orku-
notkun og um leið losun gróðurhúsa-
lofttegunda.
Gott dæmi um þetta er sjávar-
útvegurinn sem skapar tæpan
fimmtung okkar útflutningstekna.
Verðmætaaukning í greininni hefur
m.a. byggst á þróun á vinnsluaðferð-
um og sjálfvirkni sem hefur gert það
kleift að auka mjög verðmæti úr
veiddum afla. Á sama tíma hefur
framþróun í sjávarútvegi einnig leitt
til þess að á tuttugu ára tímabili hef-
ur losun koltvísýrings vegna sjávar-
útvegs og matvælaframleiðslu dreg-
ist saman um 48%.
Innan allra atvinnugreina sem
nýta auðlindir þjóðarinnar er unnið
að áætlunum um hvernig draga má
úr losun og auka bindingu, hvort
sem litið er til landbúnaðar, stóriðju
eða ferðaþjónustu. Dæmin sýna að
slíkur árangur getur farið saman við
aukna verðmætasköpun og ekki er
ósennilegt að eftirspurnin eftir af-
urðum sem framleiddar eru með
kolefnishlutlausum hætti eigi eftir
að aukast.
En það er líka mikilvægt að skapa
aukin verðmæti úr þeim auðlindum
sem aldrei þrýtur. Þar á ég að sjálf-
sögðu við hugvitið og þann ótrúlega
árangur sem íslensk nýsköpunarfyr-
irtæki hafa náð í því að skapa verð-
mæti þar sem menn sáu áður ekki
tækifæri. Fjölda nýrra fyrirtækja
hefur verið komið á fót á síðustu
tveimur áratugum, mörgum með
áherslu á nýsköpun og upplýsinga-
og samskiptatækni og hefur útflutn-
ingsverðmæti þessara fyrirtækja
nánast tvöfaldast á einungis fimm
árum.
Afl þekkingarinnar er að skapa
nýjan veruleika og ný verðmæti þar
sem fólk sá ekki áður tækifærin. Og
þekkingin er ekki einungis á sviði
hinnar hefðbundnu tækni heldur
einnig hinna skapandi greina og
lista. Menntun, rannsóknir og ný-
sköpun er það sem mun tryggja vel-
gengni íslensks efnahagslífs og sam-
félags inn í framtíðina, menntun sem
mun gera hverjum og einum kleift
að skapa sín eigin tækifæri og búa
til ný verðmæti úr engu nema hug-
viti.
Þess vegna hafa stjórnvöld sett
aukið fé í menntun og rannsóknir og
þess vegna ætlum við að nýta arðinn
af orkuauðlindinni meðal annars til
að fjárfesta í nýsköpun. Það er
vegna þess að þetta er sú auðlind
sem mestu mun skipta til að íslenskt
efnahagslíf hvíli á fjölbreyttari stoð-
um til framtíðar. Og þetta er sú auð-
lind sem mun hjálpa okkur að þróa
efnahagslífið þannig að við getum
tekist á við stærstu áskoranir sam-
tímans.
Eftir Katrínu
Jakobsdóttur » Afl þekkingarinnar
er að skapa nýjan
veruleika og ný verð-
mæti þar sem fólk sá
ekki áður tækifærin.
Höfundur er forsætisráðherra.
Áskoranir og tækifæri í íslensku efnahagslífi
Katrín Jakobsdóttir