Hugur og hönd - 01.06.1981, Qupperneq 26

Bendilsletur á titilsíðu bókarinnar Ars
moríendi. Yfirborðsskraut á gotnesku letri
gerir stai'i t'tr uppbrotnum bencili. Trérista
frá 1496, gerð af Jean Dttvet í Lyon.
Að lokiut nátni við Myndlista- og hand-
íðaskólann stundaði Gunnlaugur SE Brietn
leturfræði í Kaupmannahöfn og Basel, og
varði doktorsritgerð uin höfðaletur við
Royal College of Art í London 1981.
lafnframt rannsóknum hefur hann kennt
við listaháskóla í Evrópu og Ameríku.
Gotnesk framætt
Höfðaletur rekur rætur til annarrar
stílgerðar sem var í miklum metum og
útbreidd um alla Vesturevrópu,
afbrigði af textúrskrift sem kallað er
bendilsletur. Hér þarflíklega
skýringa við.
Gotneskt skrautletur skiptist í tvo
aðalflokka. I öðrum þeirraeru
stafirnir leystir upp í marga drætti
sem mynda flækju af iðuköstum og
flúri, til dæmis má taka fraktúr
-upphafsstafi. I hinum eru stafir með
venjulega útlínu og prýddir á
yfirborðinu með ýmsu móti allt frá
mynstrum til kristilegra helgimynda.
Ein þessara skreytinga var bendils-
letrið svokallaða.
I textúrletri er varla boglínu neins
staðar að finna. Og þegar bætt hefur
verið skástrikum yfir stafleggina hér
og þar er auðvelt að láta sér sýnast að
þeir séu búnir til úr samanbrotnum
bendli. Þetta letur var vinsælt og í
fjölbreyttri notkun frá Miðjarðarhafi
norður að heimskautsbaug.
Nýr stíll af misskilningi
Nokkrir íslenskir gripir nreð bendils-
letri, drykkjarhorn og málmsmíði,
hafa varðveist. Og þar er að finna
dærni um það sem Islendingar héldu
síðar að þeir væru að skera út þegar
þeir voru í raun réttri að skapa nýjan
leturstíl.
Smávægileg vik frá viðtekinni
hugmynd hnika letri yfirleitt áfram á
þróunarbrautinni. Það var seint á
sextándu öld að Islendingar hættu að
botna almennilega í bendilsletri.
Letrið hélt áfram að vera nauðalíkt
því senr það átti að sér, þótt nú væri
það frumform höfðaleturs. Það sanra
var haft til prýðis og venjulega:
tvöföld útlína, skyggingar, fellingar
og svo framvegis. En það var látið
liggja milli hluta hvernig skrautið var
sett upp. Yfirlitið skipti meiru en
hvort heil brú var í verkinu.
Þegar ekki var lengur hald í neinum
reglum urðu hraðar breytingar á
stöfunum. Og þar hófst stíll sem nú á
tímum er kallað höfðaletur. Hann
bjó við stjórnleysi í fjórar aldir. Meira
að segja nafnið er þversögn.
Upphafsstafa-lágstafir
Það er líklegast að merking orðsins
höfðaletursé upphafsstafír ogekki
rökrétt að nota það nafn um
smástafaletur. Höfðaletur sýnist vera
bein þýðing á litteræcapitalis, eða
höfuð-stafir. Langt fram á nítjándu
öld tók það til allra skrautstafa:
latínuleturs, gotíkur, munkaleturs —
hvers sem vera skyldi. Nú á dögum er
það meira að segja stundum notað
um rúnir.
Það er að mestu leyti tilviljun að
stærsta framlag Islendinga til
letursögunnar ber svo ágætt og ólíklegt
nafn.
Alþýðulist
Framrás höfðaleturs var aldrei í
ákveðnum farvegi. A Islandi var
stéttaskipting ekki með þeim hætti að
listfengu fólki og hagleiksmönnum
væri skipað fyrir um smekk og stíl af
kaupendum. Yfirleitt gat bíldskerinn
gert það sem honum þóknaðist.
Höfðaletur var handverk lagtæks
manns sem jöfnum höndum gerði við
amboð og fléttaði hrosshársreipi. Þeir
vinir og nágrannar sem til hans
leituðu um útskurð voru af sama tagi
og hann sjálfur, frómt og guðhrætt
bændafólk.
Það sem þá langaði í var þekkileg
skreyting: stutt áletrun, fangamark
ef til vill, eða stílfærður akantus-
teinungur. Og til hugarhægðar í
mörgum áhyggjum náttmyrkursins
var sama sálmaversið ‘ Vertu yfir og
allt um kring’ skorið í rúmfjalir öld
eftiröld.
Þeir fengu áletranir sem þeir kunnu
að rneta og borguðu fyrir. Og þeir
þreyttust að því er virðist aldrei á
þeim. Aðrar stílgerðir rötuðu inn í
íslenskan útskurð: koparstunga,
endurvakin rósaflúrsgotík, meira að
26
HTJGUR OG HÖND