Hugur og hönd - 01.06.1981, Blaðsíða 42

Til þcss að f'á haldgóða græna liti verður að lita með
indigo yfir góðan gulan lit cða öfugt. Ýmis græn litbrigði
má fá á þcnnan hátt.
Brúnt og svart er fengið með indigólitun yfir krapprót-
arlit cða öfugt., cinnig cr litað svart og grátt með jurtum
og hcrki ríkum af sútunarsýrum, ásamt járnsöltum.
Ýmsar mosatcgundir gcfa ákaflcga fallcga og haldgóða
brúna lili. Má ncfna litunarmosann íslenska (Parmclia
saxatilis). Hcr skal svo látið staðar numið í upptalningu
helstn litunarjurtanna.
Margl licfur vcrið ritað unt liti og litun, gagnlegt og
gamansamt. I Evrópu koma ttest tilsagnarrit um litun fram
á 18. öld. Mörg þcirra ágælar fræðibækur með skýrunt
uppskriftum og gagnlcgum leiðbeiningum. Aðrar nokkuð
rcikular í rásinni og efnismeðhöndlunin speglar þá
gjarnan tíðarandann, ýmsa hjátrú og hindurvitni.
Agæt bók scm sameinar gaman og alvöru kom út í
Kaupmannahöfn árið 1786. „Fyrirsagnar tilraun um Lit-
unar-gi0rð á Islandi bæði með útlenzkum og innlenzkum
mcðólum, ásamt viðbæti um ýmislegt því og öðru viðvík-
inadi.“ Höfundur er Olafur Olafsson, en hann nefndi sig
Olavius. Bókin er með mörgum fögrum orðum tileinkuð
Lovisu Augustu kronprinsessu, sem höfundur biður guð
að gefa „Naade, Magt, Styrke og Hiertelav, jo meer Aldcr-
en modnes”, og hefst á formála með þessum orðum: „At
vera illa til fara, ryfinn og slitinn, eðr óhreinn, þat eru liós
merki annathvert til fátæktar eðr óþrifnaðar, eðr og hvers-
tveggia. Fátækdóminum vita allir at sialldan er svo inipg
auðvcllt at hrynda af hpndum: en hitt tná lagfæra á þá
leið, at opt megi lítil lagliga fara. Eigi er þat tilgángr minn,
með því at rita þennan litla bækling, at hver einn smal-
adrengur, eðr þessháttar múgi skuli gánga litklæðum bú-
inn: en at Heiðursfólk af bænda-stett og æðri röð ætti
skrautlig klæði, lituð úr þcitn tegundum, er í landinu
vara”, ... I bókinni eru síðan leiðbeiningar inn hvernig lita
á með indigo, cochenillum, krapprót, orseille, gulmöðru,
gulspón og tteiri litunarefnum. Aðrar gagnlegar upplýs-
ingar fylgja, svo sem tilsögn í sápugerð og blekgerð,
leiðbeiningar um blettahreinsun o.m.tt. Bókin er bæði
fróðleg og skcnnntileg og er ein af fyrstu íslensku kennslu-
bókunum í jurtalitun.
Eins og fram ketnur í formála Olaviusar þá líst honum
ekki á það að smaladrengir og annar múgi gangi í litklæð-
um, þau hæfi betur æðri stéttum.
Höfundi þessarar greinar gengur þó næsta betur að
ímynda sér íslenska smalann sem hysjar upp um sig jurta-
lituðu ullarsokkana sína á spretti eftir ánum, en Loðvík 15.
á jurtalituðum silkibrókum, sprangandi um Versalahöll.
F.n efni og aðstæður hafa ævinlcga ákvarðað svigrúm litar-
ans. Litirnir í sokkum smalans hafa verið fengnir úr jurt-
um í hlaðvarpa og haga íslenska bóndans og húsfreyjan
hefur notað litunarjafna (il þess að festa litinn ogjárnsvarf
úr smiðjunni til þess að dekkja hann á meðan ekki var
annað til. Litunarmeistarar Loðvíks 15. höfðu yfir öllum
þeim litunarefnum að ráða sem þekkt voru á þeim tímum.
En aðferðir íslensku bóndakonunnar og franska litunar-
meistarans voru í grundvallaratriðum þær sömu.
Hér á landi hafa margar jurtalitunaraðferðir forfeðr-
anna geymst til þessa tíma, en aðrar virðast glataðar svo
sem að lita rautt með kúahlandi og blátt með blágresi. Við
höfunt verið svo lánsöm að eiga listiðnaðarfólk á borð við
Matthildi Halldórsdóttur frá Garði í Aðalclal en hún var
óþreytandi við litunartilraunir sínar og eljusöm í að kynna
jurtalitunaraðferðir og þar með haldið vakandi áhuga og
kunnáttu annarra á þessu gatnla handverki.
Meði tilkomu gervilitanna um miðja 19. öld var notkun
jurtalita í almennum textiliðnaði lokið. En margir listiðnað-
armenn nota jurtaliti eingöngu enn í dag.
Spurningin um gæði og endingu jurtalitanna samanbor-
ið við gæði og endingu tilbúnu litanna varðar jafnt viðhorf
og kröfur listiðnaðarmannsins til verks síns, sem vísinda-
legt mat á eiginleikunt hvers litar. Jurtalitirnir hafa sérstak-
an blæ samræmis og jafnvægis innbyrðis og virðast laða
fram mýkt, fjaðurmögnun og glans náttúrlegra textilefna.
En tilbúnir litir hafa á móti frískleika og glampa sem hæfa
ýmsum textilverkum mæta vel. Hver listiðnaðarmaður vel-
ur sér svo liti \ ið sitt hæfi eftir þeirri sérstöku tilfinningu
listmannsins senr ckki \crður skilgreind hér.
Að endingu verða gefnar tvær einfaldar uppskriftir af
íslenskunt jurtalitum.
42
HUGUR OG HÖND