Bændablaðið - 16.11.2017, Blaðsíða 46

46 Bændablaðið | Fimmtudagur 16. nóvember 2017
AUÐLINDIR&UMHVERFISMÁL
Rannsóknir benda til að maðurinn
hafi fyrst farið að hafa teljandi
áhrif á umhverfi sitt og vistkerfi
fyrir um tólf þúsund árum með
veiðum, söfnun og ræktun. Í
öðrum kafla skýrslu Sameinuðu
þjóðanna um ástand jarðvegs og
landnytja í heiminum, Global
Land Outlook, er fjallað um sögu
landnytja í heiminum.
Smám saman breytast samfélög
manna úr hirðingjasamfélögum
í samfélög með fasta búsetu og
stöðugra fæðuframboð. Sums
staðar leiddi föst búseta til
skógareyðingar, aukinnar eldhættu,
eyðingar gróðursvæða og breytinga
á vistkerfum vegna tilkomu nýrra
tegunda og uppblásturs
Fyrir átta öldum jókst ræktun
og landbúnaður hratt á nokkrum
stöðum á Jörðinni um svipað
leyti. Í Mesapótamíu, Frjósama
hálfmánanum, sem nær frá
Persaflóa meðfram ánum Efrat og
Tíkris að botni Miðjarðarhafsins,
í Indusdalnum, við Yangtze-ána í
Kína, hluta Afríku og í Andesfjöllum
Suður-Ameríku.
Landbúnaðarbyltingin, eins
og þessi þróun er kölluð, leiddi
til borgarmyndunar og flóknari
samfélagsgerðar og frjósamt land
til aukinnar ræktunar og kynbóta á
villiplöntum
Fyrir um það bil sex þúsund
árum hafði landbúnaður náð
fótfestu í flestum heimsálfum og
leitt til breytinga á gróðursvæðum
vegna ræktunar og fækkunar villtra
dýra vegna veiða og aukins fjölda
búfjár. Hluti náttúrulegs vistkerfis
var skipt út fyrir ræktun nytjagróðurs
og búfjár í samræmi við aukinn
fólksfjölda. Mikil aukning varð á
eftirspurn eftir landi fyrir landbúnað
um miðja átjándu öld og hefur sú
eftirspurn vaxið gríðarlega síðan þá.
Nútíminn
Við upphaf okkar tímatals var um
60% af öllu landi í Evrópu nytjað.
Sveiflur í landnýtingu voru miklar og
sum svæði ónýtt í langan tíma vegna
styrjalda, plága eða hungursneyða
sem höfðu áhrif á fólksfjölda. Á
miðöldum, fjórtándu og fimmtándu
öld, jókst landnotkun til muna í
Evrópu og Asíu vegna útþenslu
borga og bæja. Á sama tíma fækkaði
frumbyggjum í Suður- og Norður-
Ameríku um 90% vegna slátrunar
og sjúkdóma sem leiddi til mikillar
náttúrulegrar endurheimtar lands
á Amasónsvæðinu, Andesfjöllum,
Mið- og Norður-Ameríku.
Breytingar á
landnýtingu fyrir
miðja átjándu öld
voru að mestu
staðbundnar og
minna afgerandi
en þær sem á eftir
fylgdu. Þrátt fyrir
það voru skógar
ruddir, jarðvegi
umbylt og stór
landsvæði brennd
til að auðvelda
nytjar á því og
á sama tíma dró
úr líffræðilegri
fjölbreytni þess. Á
liðnum þrjú þúsund
árum hafði þannig
tiltölulega fámennur
hópur fólks mikil áhrif umhverfi sitt.
Landakortið sem breytti heiminum
Árið 1564 teiknaði kortagerðar-
maðurinn Abraham Ortelius fyrsta
landakortið sem sagt er marktækt.
Kortið, sem kallast Theatrum Orbis
Te r r a r u m ,
e r ekki
óskeikult en óneitanlega líkt
heimskortinu eins og við þekkjum
það í dag. Á kortið vantar Ástralíu
en Evrópubúar voru ekki búnir
að uppgötva álfuna þegar það var
teiknað.
Ný landakort leiddu til nýrra
uppgötvana, nýrra lenda og nýrra
viðskipta með vörur og að lokum
nýlendustefnunnar og aukinnar
nýtingar náttúruauðlinda um allan
heim.
Mæling heimsins og kortagerð
hafði mikil áhrif á sjálfsmynd
mannsins og viðhorf hans til
náttúrunnar. Áður hafði maðurinn
verið hluti af náttúrunni en nú
varð hann henni aðskilinn og æðri.
Náttúran var metin eftir gagnsemi
hennar fyrir manninn og slíkt leiddi
til endurmats á samskiptum landa og
samfélaga víða um heim.
Vísindabyltingin á sautjándu
öld ruddi sér til rúms með það sem
Francis Bacon og René Descartes
kölluðu sigra og leikni mannsins til
að stjórna náttúrunni að leiðarljósi.
Trúin á að tækniframfarir gætu
sigrast á öllum fyrirstöðum varð alls
ráðandi og kennisetning í pólitískri
og efnahagslegri hugmyndafræði.
Í upphafi voru einungis útlínur
landa þekktar og lítið vitað hvað
lá utan strandlengju þeirra og í
óbyggðum Afríku, Ameríku og
Ástralíu. Áætlað er að íbúafjöldi
heimsins alls á sautjándu öld hafi
verið um 500 milljón. Átta manns
á ferkílómetra miðað við 57 í dag.
Landbúnaður og námuvinnsla
var takmörkuð, skógar hitabeltisins
voru víðast ósnortnir. Um leið og
nýjar lendur opnuðust til nytja var
það á kostnað þjóðfélagslegrar
uppbyggingar samfélagsins og
umhverfisins og þótti slíkt sjálfsagður
fórnarkostnaður. Það er ekki fyrr en
í seinni tíð að mönnum hefur skilist
hversu alvarlegar þessar breytingar
á samskiptum, umhverfinu og
fæðukerfum, hafa verið og hversu
stuttan tíma þær hafa tekið.
Nýr efnahagslegur skilningur
Öflum vísinda og hagfræði tókst á
stuttum tíma að breyta hugmyndum
manna um náttúruna og hugmyndin
um fullkominn manngerðan heim
varð allsráðandi og styrkt með
landafundum og landvinningum
Evrópumanna. Nýlendurnar virtust
vera endalausar uppsprettur auðlinda
og ríkidæmis án tillits til afleiðinga
rányrkjunnar.
Á sama tíma umbreyttist
efnahagsleg hugmyndafræði í átt
að heimspeki frjálsra viðskipta
og verslunar og hámarksgróða
einstaklingsins. Land sem var
áður uppspretta auðs samkvæmt
klassískri hagfræði var skipt út
og í staðinn kom hugmyndin um
framleiðni og takmarkaða gagnsemi.
Munur var gerður á auði og gildi
og gildi nytja og gengisverð lands
endurskoðað. Víðtækar breytingar
urðu á umhverfinu á tímabilinu milli
1700 til 2000 í átt frá náttúrulegu
lífríki til manngerðs.
Út frá hugmyndafræði
kapítalistanna er land ókeypis
gjöf náttúrunnar manninum til
handa og oft vísað til ókeypis
gæða náttúrunnar í nútíma
hagfræði. Slík hugmyndafræði
leiddi til arðrásar alþýðunnar og
umhverfislegrar hnignunar. Saga
siðmenningarinnar er vörðuð
dæmum um slæma landnýtingu,
skógar- og jarðvegseyðingu og hruns
samfélaga. Þrátt fyrir það voru ný
viðskiptasambönd, endurúthlutun
auðs og iðnvæddur landbúnaður
það sem ruddu brautina til aukinnar
landnýtingar.
Land sem náttúruleg auðlind
Aukin framleiðsla leiddi til aukinnar
neyslu og þess að litið var á hagvöxt
sem grundvallarmarkmið og verga
landsframleiðslu sem eina raunhæfa
mælikvarða árangurs.
Hörðustu stuðningsmenn
núverandi kerfis neita öllum
hugmyndum um endimörk vaxtar
þrátt fyrir rök Rómarklúbbsins
frá 1970. Það var ekki fyrr en
á tuttugustu öld sem almennir
hagfræðingar fóru að tala um
náttúrulegar auðlindir sem jafngildi
manngerðrar hagfræði og nauðsyn
þess að skilja gildi auðlindanna og
afleiðingar hnignunar þeirra fyrir
velferð manna. Samhliða því að
skoða kostnað landeyðingar út frá
hagfræðilegu tilliti.
Þessi þróun er til merkis um
spor í rétta átt en á sama tíma
fylgir henni mikil hætta á að aukin
áhersla verði lögð á nýtingu þeirra
náttúruauðlinda sem eftir eru.
Upphaflega var hugmyndin við
nálgunina að styðja við fyrirtæki
til að auka náttúruvernd og í átt til
sjálfbærrar nýtingar náttúruauðlinda
og er enn í fullu gildi. Í sumum
tilfellum hefur hugmyndin þróast
í þá átt að greitt er sérstaklega fyrir
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Global Land Outlook – II kafli „Ágrip af sögu landnytja”:
Áskorun tuttugustu og fyrstu aldarinnar