Bændablaðið - 16.11.2017, Blaðsíða 51

51Bændablaðið | Fimmtudagur 16. nóvember 2017
Á FAGLEGUM NÓTUM
Það eru fleiri en íslenskir
sauðfjárbændur sem hafa
tapað útflutningsmörkuðum í
Rússlandi vegna refsiaðgerða
ESB í tengslum við Úkraínumálið.
Eistlendingar hafa t.d. misst
markaði í Rússlandi fyrir alifugla-
og svínaafurðir svo og mjólk og
mjólkurafurðir. Kúabændur
þar hafa snúið sér í vaxandi
mæli að nautakjötsframleiðslu
af beitargripum og sauðfé hefur
einnig fjölgað á seinni árum.
Lífræni geirinn vex hratt
Þegar ég kom fyrst til Eystrasalts-
ríkjanna Eistlands, Lettlands og
Litháen, upp úr aldamótunum,
fannst mér athyglisvert hve lífræni
geirinn hafði tekið vel við sér
eftir að þjóðirnar losnuðu undan
oki Moskvuvaldsins og öðluðust
sjálfstæði að nýju um 1990. Aðild að
ESB hefur stuðlað að þessari þróun
en þó er ljóst að stefna stjórnvalda í
hverju landi fyrir sig skiptir megin
máli. Þetta á sérstaklega við um
Eistland þar sem lífræni geirinn vex
ört, bæði hvað varðar vottað land og
fjölda bænda í vottuðum lífrænum
búskap. Nær þessi þróun til allra
búgreina; jarðræktar, búfjárræktar,
garð-og gróðurhúsaframleiðslu
og býflugnaræktar. Því eru lífrænt
vottaðar vörur orðnar mjög
fjölbreyttar. Mest af þeim er selt
á innanlandsmarkaði. Helsta
útflutningsafurðin til annarra ESB
landa er korn, einkum hafrar, en
einnig hveiti, rúgur og bygg, í
þeirri röð. Einnig er flutt inn mikið
af lífrænt vottuðum vörum.
Lífræn sauðfjárrækt orðin
útbreidd
Helstu búgreinar í lífræna geiranum
í Eistlandi eru nautakjötsframleiðsla
og sauðfjárrækt, sem mest byggt á
nýtingu beitilanda á víðáttumiklum
sléttum inni á milli skóganna sem
þekja um 50% landsins. Þau lífrænu
sauðfjárbú sem ég hef komið á
í Eistlandi nota gjarnan gamlar,
stórar byggingar samyrkjubúa
Sovéttímabilsins, gera þær upp
og laga að sauðfjárbúskapnum.
Auk þurrheys og votheys er gefið
nokkuð af korni yfir vetrarmánuðina
en hálmur er notaður til undirburðar.
Töluvert er af smára og öðrum
belgjurtum í graslendinu sem
auðvelda lífræna aðlögun.
Í Eistlandi er hvítt, kollótt, innlent
fjárkyn algengast en blendingslömb
eru framleidd með innfluttum
kynjum á borð við Texel frá Hollandi
og Dorset frá Bretlandi. Ærnar eru
látnar bera í mars og fram í apríl.
Frjósemi er heldur minni en hjá
íslenska fénu. Dilkar eru sendir beint
í slátrun eða seldir á fæti til bötunar í
september og október. Eftir því sem
ég hef komist næst vaxa þessi lömb
hægar en þau íslensku. Verð til bænda
fyrir lömb með lífræna vottun sem
eru um 35 kg á fæti að meðaltali er á
bilinu 135-250 evrur ( 16.000-31.000
íslenskar krónur), jafnvel heldur
hærra ef farið er með dilkana beint
í sláturhús um fimm mánaða gamla.
Þar við bætast stuðningsgreiðslur,
bæði á land og gripi. Hvergi í Evrópu
er hærra hlutfall sauðfjárstofnsins í
lífrænum búskap, um 50%, þ.e.a.s.
48.000 fjár með fulla vottun og
4.000 fjár í aðlögun árið 2016. Ljóst
er að opinber stefna og stuðningur
stjórnvalda skipta þarna megin máli.
Þess ber að geta að meðal fjárfjöldi á
lífrænum búum er 166 kindur, oftast
í blönduðum búskap, og algengt er
að bændur og fjölskyldur þeirra sinni
hlutastörfum utan bús til að drýgja
tekjurnar.
Góður stuðningur
við lífræna geirann
Lífræna hreyfingin í Eistlandi á sér
ekki langa sögu því að fyrstu félögin
voru stofnuð fyrir tæplega 30 árum
þegar landið varð aftur sjálfstætt ríki.
Fyrstu árin notuðu bændur reglur
um lífræna ræktun sem byggðust á
stöðlum IFOAM, Alþjóðasamtaka
lífrænna landbúnaðarhreyfinga.
Þáttaskil urðu 1997 þegar lög um
lífrænan landbúnað tóku gildi
og 2001 var tekið upp ríkisrekið
vottunarkerfi líkt og í Danmörku.
Þannig hefur Landbúnaðarráðuneyti
Eistlands umsjón með vottuninni og
hefur þetta opinberra vottunarkerfi
reynst vel. Eftir inngöngu í
Evrópusambandið 2004 hefur
löggjöf þess um lífræna framleiðslu
gilt eins og hér á landi. Einnig er
opinber stuðningur við rannsóknir
og námskeiðahald í þágu lífræns
búskapar verulegur. Öllum bændum
sem fara með bú sín í lífræna
aðlögun er skylt að sækja nokkur
stutt námskeið um þau efni sem
haldin eru reglulega í hinum ýmsu
landshlutum .
Þyngst vega þó beinar
stuðningsgreiðslur til lífrænna
bænda, bæði á aðlögunartímanum
og og síðar, bæði fyrir land og gripi.
Við upphaf aðlögunar þarf bóndinn
að gangast undir skuldbindingar
um að stunda lífrænan landbúnað
í a.m.k. fimm ár. Þótt hér hafi verið
vikið sérstaklega að sauðfjárræktinni
nær þessi stuðningur til allra
búgreina, landgreiðslur á hektara og
gripagreiðslur einnig, þar sem t.d.
mjólkurkýr telst 3.0 búfjáreiningar
en ær 0.3 búfjáreiningar. Fyrstu tvö
ár aðlögunar er greiddur 10% hærri
styrkur en árin þar á eftir og greiðslur
halda áfram eftir að aðlögun lýkur
með fullri vottun. Þessi góði
aðlögunarstuðningur við lífræna
geirann í Eistlandi er til fyrirmyndar
og með allt öðrum hætti en gerist hér
á landi. Á tiltölulega stuttum tíma
hefur Eistland skipað sér í hóp þeirra
landa í Evrópu sem mest hafa eflt
lífræna ræktun á meðan Ísland er
í hópi þeirra sem reka lestina. Þó
var staðan mjög svipuð í báðum
löndunum fyrir 20 árum.
Meingallaðar íslenskar reglur um
aðlögunarstuðning
Til að fyrirbyggja misskilning tel
ég rétt að taka það skýrt fram að
Ísland þarf ekki að ganga í ESB
til að feta í fótspor Eistlands við
þróun lífrænna búskaparhátta. Þótt
hvorki núgildandi ESB reglugerð
um lífræna landbúnaðarframleiðslu,
né sú nýja, sem væntanlega tekur
gildi 2020, séu okkur ekki nægilega
hagstæðar vegna ýmissar sérstöðu,
tel ég það gersamlega óviðunandi
að íslenskur landbúnaður skuli
reka lestina í þessari nútímaþróun
í eflingu lífrænna búskaparhátta.
Það tómlæti og sú tregða sem hér
ríkir gagnvart sjálfbærri þróun
lífræns landbúnaðar er að mínum
dómi fremur manngert vandamál
en vísindalegt og tæknilegt. Því er
hugarfarsbreytingar þörf. Hún kostar
ekki neitt.
Hér hefur verið vikið sérstaklega
að stefnumótun og stuðningi við
lífrænan landbúnað í Eistlandi og
hinni glæsilegu þróun þar. Í því
samhengi ætla ég að taka dæmi
úr íslenskum raunveruleika um
manngerðan vandræðagang sem
er að skaða framþróunina hér á
landi. Hann endurspeglast m.a. vel
í fyrirsögn greinar í Bændablaðinu
21. september í haust, efst á bls. 12
t.h.:
Einungis tvær umsóknir bárust
í lífræna aðlögunarstyrki – Nálægt
30 af 35 milljónum ekki ráðstafað að
þessu sinni.
Blaðamaður Bbl. ræðir
þarna við Jón Baldur Lorange,
framkvæmdastjóra Búnaðarstofu
Matvælastofnunar, og vísað er í nýjan
búvörusamning sem hafi tífaldað
stuðning til aðlögunar að lífrænum
landbúnaði. Jón Baldur lýsir yfir
vonbrigðum með viðbrögðin og
telur að þennan styrkjaflokk verði að
kynna betur. Nú verði 30 milljónum
króna óráðstafað á þessu ári sem
framkvæmdanefnd búvörusamninga
þurfi að taka afstöðu til hvað gera
eigi við.
Ég er hræddur um að betri
kynning á ákvæðum um lífræna
framleiðslu í 5.kafla reglugerðar
nr. 1240/2016 um allmennan
stuðning við landbúnað komi ekki
að gagni því að ég tel þær reglur
meingallaðar og alls ekki til þess
fallnar að hvetja til lífrænnar
aðlögunar búskaparhátta. Því
tel ég að endurskoða þurfi þessi
reglugerðarákvæði á tafar, þ.e.a.s.
20.-24. greinar reglugerðarinnar.
Þarna er að mínum dómi verið
að gera óraunhæfar kröfur til
umsækjenda og jafnvel meiri en
gerðar eru til umsókna um aðrar
stuðningsgreiðslur í reglugerðinni.
Ég legg því til að Bændasamtök
Íslands, sem við samningu
búvörusamningsins lögðu til að
opinber framlög til aðlögunar að
lífrænum landbúnaði yrðu tífölduð,
beiti sér fyrir endurskoðun 5.
kaflans. Við það verði höfð hliðsjón
af eldri reglum sem reyndust vel
enda í samræmi við slíkar reglur
um aðlögun í nágrannalöndunum,
einkum í Noregi. Vert er að geta þess
að eldri reglurnar voru samdar af
fólki sem hefur þekkingu og reynslu
auk skilnings á málefnum lífræna
geirans hér á landi.
Eftir hverju er verið að bíða?
Hér að framan hef ég gert stuttlega
grein fyrir glæsilegri þróun lífræns
landbúnaðar í Eistlandi, einkum í
sauðfjárræktinni. Hér hefur þróunin
orðið allt önnur og er m.a. bent á
manngerðar tálmanir, nú síðast í formi
meingallaðra reglugerðarákvæða um
stuðning við aðlögun að lífrænum
búskaparháttum. Markaður fyrir
lífrænt vottaðar vörur fer stöðugt
vaxandi, mikið er flutt inn en ekki
er verið að nýta þau sóknarfæri sem
blasa við í innlendri framleiðslu.
Þessi mál þarf að taka fastari tökum,
opinberrar stefnumótunar er þörf og
hinar ýmsu stofnanir sem stuðla að
íslenskri landbúnaðarframleiðslu
með ýmsum hætti geta að mínum
dómi gert miklu betur til að efla
hina sjálfbæru búskaparhætti sem
byggja á lífrænni ræktun. Því spyr
ég sömu spurningar og ég spurði í
grein í 17. tbl. Bændablaðsins 1995:
Eftir hverju er verið að bíða?
Dr. Ólafur R. Dýrmundsson
Höfundur, er sjálfstætt starfandi
búvísindamaður og hefur
verið fulltrúi Íslandsdeildar
Evrópuhóps lífrænna
landbúnaðarhreyfinga (IFOAM
EU Group) síðan 2004. Hann
mun væntanlega fjalla um það
samstarf í næsta blaði.
Dr. Ólafur R. Dýrmundsson.
Bóndi á lífrænu fjárbúi í Eistlandi. Mynd / ÓRD
Eftir hverju bíða Íslendingar?
– Meingallaðar íslenskar reglur um aðlögunarstuðning og fáir sækja um – Helmingur sauðfjár í Eistlandi með lífræna vottun
er vissulega afar lítið vinnuframlag
á 700 kinda búi en skýringin felst
m.a. í því að á miðju sumri selja
þau 50% lambanna á fæti. Búið er
staðsett afar hátt yfir sjávarmáli og
gefur einfaldlega ekki af sér næga
beit fyrir öll lömbin og því eru þau
seld til lokaeldis til annarra búa sem
hafa meiri landgæði. Þá láta þau
hjónin öðrum eftir allt hefðbundið
kynbótastarf en kaupa að hrúta frá
ræktunarbúum og er viðmiðunarverð
á slíkum hrútum andvirði 10 lamba
að jafnaði.
178 lömb til nytja eftir 100 ær
Ærnar og gimbrarnar, sem eru blanda
af mismunandi sauðfjárkynjum, eru
með fína frjósemi og eftir skönnun
í vetur voru 198 lömb á hverjar 100
ær en til nytja að hausti komu 178
lömb. Aðspurður um ástæður þess
að færri skila sér eftir beitartímabilið
sagði Iain að bæði refir og greifingjar
tækju alltaf svolítið af lömbum og
væri erfitt að eiga við það. Þá séu
þrílembingar oft veikburða og drepist
stundum.
Ómissandi hjálpartæki
Margir í hópnum höfðu orð á því að
búið kæmist af með afar takmarkað
vinnuframlag en þau Iain og Marion
sögðu þá að það væri m.a. sérstakri
flokkunargrind að þakka! Þessi grind
sparaði þeim hreinlega aukamann
eða tvo við fjárrag og vinnu við
ærnar og fékk hópurinn að sjá þetta
ómissandi hjálpartæki búsins. Þessi
flokkunargrind er afar einföld í
notkun og algjörlega handvirk. Þegar
kindin kemur inn í grindina, stígur
bóndinn á pall og með vogarafli og
þunga bóndans leggst grind með
mjúku efni á upp að hlið kindarinnar
og er hún þá föst. Þá er einfalt að
holdastiga, skoða klaufir, gefa lyf
eða hvað annað það sem gera þarf.
Einar Freyr Elínarsson, formaður
Samtaka ungra bænda á Íslandi, fékk
að prófa og líkaði vel eins og sést á
meðfylgjandi mynd.
Skógræktin sér búinu fyrir hita
Þau hjón eru einnig í skógrækt og
eru sem stendur með 12 hektara í
skógrækt og með heimild til að rækta
skóg á 37 hekturum. Skóginn grisja
þau svo sjálf og nýta til upphitunar á
heimili sínu en til hvorutveggja, þ.e.
skógræktarinnar og upphitunarinnar
fá þau styrk frá skoska ríkinu og fá
í raun borgað fyrir að kynda sitt
eigið hús! Iain gat þess að áður hafi
olíukostnaður vegna húshitunar
verið 4 þúsund pund á ári en nú fái
þau 10 þúsund pund fyrir að brenna
sín eigin tré, sem þau fái jafnframt
styrk til að framleiða. Svolítið
spaugilegt en skýringin felst í því að
hið opinbera er að gera sitt til þess að
draga úr notkun á jarðefnaeldsneyti
við húshitun og á þeirra búi kemur
þetta svona vel út.
Ferðinni lauk svo með sameiginlegum
kvöldverði að kvöldi sunnudagsins
og síðan var haldið heim á ný um
hádegisbil á mánudeginum og
lauk þar með afar fróðlegri ferð til
nágranna okkar í Skotlandi.
Snorri Sigurðsson
Ardoch-sauðfjárbúið leggur til land undir þrjár vindmyllur sem eru í eigu
sjálfstæðs fyrirtækis í raforkuframleiðslu.
Útihús frá Sovéttímanum sem breytt hefur verið í fjárhús. Mynd / ÓRD