Bændablaðið - 16.11.2017, Blaðsíða 47

47Bændablaðið | Fimmtudagur 16. nóvember 2017
verndun vistkerfa í þeirri trú að
greiðslurnar muni tryggja varðveislu
þeirra.
Sprengjur og dráttarvélar
Þróun iðnaðar síðustu þrjár
aldir hefur verið áhrifamikill
drifkraftur í átt til manngerðra
breytinga á heimsvísu, þar með
talið landnýtingar og breytinga á
vistkerfum. Frá upphafi nítjándu
aldar tók ekki nema hundrað ár
fyrir mannfjöldann að tvöfaldast
og eftirspurn eftir timbri, orku,
málmum og dýrmætum steinefnum
margfaldaðist. Iðnbyltingin var
upphafið og hún átti eftir að breyta
heiminum. Við erum nú að takast á
við afleiðingar hennar og munum
gera það áfram langt fram eftir
tuttugustu og fyrstu öldinni.
Þrátt fyrir að vinnsla á dýrmætum
málum hæfist í Egyptalandi 3000
árum fyrir Kristburð var vinnslan í
takmörkuðum mæli og háð handafli.
Gríðarleg aukning var í námuvinnslu
snemma á sautjándu öld. Árið 1627
var sprengiefni kynnt til sögunnar
og varð til að námuvinnsla jókst
til muna. Tilkoma gufuvélarinnar
nokkrum árum seinna leiddi svo til
gríðarlegrar aukningar í eftirspurn
eftir eldsneyti, kolum og járni.
Iðnbyltingin samhliða auknum
fólksfjölda leiddi til betri lífsgæða
og krafðist breytinga á landnýtingu
og vinnslu auðlinda. Steinefni
eins og gull og gimsteinar jukust
að verðgildi og urðu mikilvægir
gjaldmiðlar þrátt fyrir að hafa lítið
raunverulegt gildi.
Þó að hægt sé að rekja fyrstu
merki um landbúnað rúm tíu þúsund
ár aftur í tímann var það iðnaður,
með auknum fólksfjölda, hærri
launum og aukinni eftirspurn eftir
ódýrum matvælum og orku, sem jók
umfang landbúnaðar á sautjándu og
átjándu öld. Gríðarlegar breytingar
urðu á landbúnaði á þeim tíma
og má þar benda á síaukna
jarðvinnslu, kynbætur á dýrum
og plöntum, auknar girðingar,
vélvæðingu og iðnvæðingu
matvælaframleiðslunnar.
Aukin eftirspurn eftir ódýrum
matvælum, orku og vatni leiddi
til breytinga í landnýtingu og
landbúnaði. Framfarir í
vélbúnaði gerðu þessar
breytingar mögulegar
og hvöttu til aukinnar
f r a m l e i ð s l u .
Fyrsta vélknúna
d r á t t a r v é l i n
var kynnt til
sögunnar 1901
og smám saman
tók hún við af
dráttardýrum og
tími orkufreks
búskapar hófst.
U n d a n f a r i n
hundrað ár hefur
vísindum verið
beitt í síauknum
mæli í landbúnaði til
að bregðast við aukinni
þörf fyrir matvælum.
Græna byltingin snemma á
áttunda áratug síðustu aldar leiddi
til verulegrar aukningar í uppskeru
og leysti þá aðsteðjandi fæðuskort.
Á sama tíma leiddi aukin framleiðsla
óæskilegra umhverfisáhrifa með
aukinni landnotkun til búfjárhalds og
ræktunar og aukinni notkun tilbúins
áburðar og eiturefna í landbúnaði.
Ekki er dregið í efa að nútíma
landbúnaður hefur náð miklum
árangri í að auka matvælaframleiðslu
í heiminum. Öfugt við kenningu
Thomas Malthus hefur matvæla-
framleiðsla aukist jafnhliða
fólksfjölgun og jafnvel farið fram
úr henni. Samhliða þessu hefur
um það bil helmingur þurrlendis á
jörðinni verið tekið undir landbúnað,
til ræktunar nytjaplantna og
beitar fyrir búfé. Þessi útþensla
landbúnaðarlands hefur leitt til
gríðarlegra umhverfisspjalla bæði á
afmörkuðum stöðum og í alþjóðlegu
tilliti. Til dæmis hefur um helmingur
allra frumskóga í heiminum verið
felldur vegna þessa.
Öld landnýtingar og breytinga
Margir og ólíkir þættir hafa
valdið því að fólk hefur flutt úr
dreifbýli til þéttbýlis og aukinnar
þéttbýlismyndunar. Aðstæður
í borgum eru fjölbreyttar og
þjónusta þar og möguleikar til
starfa meiri en í dreifbýli. Þrátt
fyrir það þrífast borgir og þéttbýli
og starfsemi í þeim, flutningar,
verslun og fjármálaþjónusta, á
umframframleiðslu í landbúnaði.
Borgir hafa alltaf haft tilhneigingu
til að myndast miðsvæðis, nálægt
góðu landbúnaðarlandi, þar sem
verslun er möguleg og þaðan sem
hægt er að koma við stjórnsýslu og
vörnum.
Stærð, hraði og eðli
þéttbýlismyndunar hefur verið
skilgreint sem helsta einkenni
tuttugustu og tuttugustu og
fyrstu aldarinnar. Þrátt fyrir
að hraði þéttbýlismyndunar á
síðustu öld hafi verið mikill og
einungis 3% af yfirborði jarðar
skilgreint sem þéttbýli hafa áhrif
þéttbýlismyndunar verið mikil í
alþjóðlegu tilliti. Um 78% af losun
koltvísýrings, 60% af vatnsnotkun
til heimila og 76% af viði sem
brenndur er vegna iðnaðar má rekja
til þéttbýlis. Áætlanir gera ráð fyrir
að um miðja nítjándu öld hafi 4 til
7% íbúa heimsins búið í borgum eða
bæjum. Í fyrstu var útþensla borga
lárétt og áætlað að á sama tíma og
íbúum borga eins og London og París
fjölgaði tuttugufalt jókst landfótspor
þeirra tvö hundruð sinnum.
Breytingar á landnýtingu til
að byggja borgir og styðja við
sívaxandi fjölda íbúa í þéttbýli
hefur einnig annars konar áhrif
á umhverfið. Árið 2007 varð sú
breyting á að í fyrsta sinn í sögunni
voru íbúar í þéttbýli fleiri en íbúar
dreifbýlisins. Íbúar þéttbýlis eru
háðir framleiðslugetu vistkerfa
utan þéttbýlisins. Það sem kallað er
vistspor byggir á framleiðslu, magni
og flæði vöru og þjónustu sem þarf
til að viðhalda góðum lífsgæðum
manna. Vistspor íbúa í þéttbýli er tíu
til hundrað sinnum stærra en landið
sem þéttbýlissvæðið stendur á.
Lausnin á þessu hefur falist í að nýta
frjósamasta og afkastamesta landið
til landbúnaðar samkvæmt reglum
iðnvæðingarinnar og auknum
vöruskiptum. Þrátt fyrir að íbúar
þéttbýlissvæða hafi alla tíð treyst á
umframleiðslu í landbúnaði sér til
framdráttar hefur þörfin aldrei verið
meiri en í dag. Þörfin fyrir auknar
landbúnaðarafurðir hefur því verið
helsti drifkrafturinn til breytinga á
landnýtingu.
Land án markaðsvirðis
Gildi lands er mun meira en bara
efnahags- og fjárhagslegt. Víða er
að finna fólk sem skilgreinir sig og
menningu sína út frá landinu sem
það býr á. Frumbyggjar hafa söguleg
og oft náin tengsl við landið. Auk
þess sem land hefur víða ómetanlegt
andlegt, trúarlegt, fagurfræðilegt
gildi eða gildi til afþreyingar og
útivistar. Fólk metur því oft land án
tillits til markaðsgildis þess.
Nánast allar þjóðir heims hafa
í einhverjum mæli afmarkað
landsvæði heima fyrir og friðað
þau til varðveislu um ókomna
framtíð. Tilgangur verndunarinnar
er að varðveita lönd og vötn fyrir
komandi kynslóðir. Elstu þjóðgarðar
heims, í Afríku, Indlandi, Ástralíu og
Bandaríkjunum, voru settir á stofn
undir lok nítjándu aldar. Í heildina eru
þjóðgarðar og náttúruverndarsvæði
um 15% af heildaryfirborði
þurrlendis og vatnasvæða á Jörðinni.
Þetta sýnir áhuga á verndun vistkerfa
og líffræðilegs fjölbreytileika og
virðingu fyrir fegurð náttúrunnar.
Vaxandi fjöldi verndarsvæða
njóta alþjóðlegra viðurkenningar.
Sameinuðu þjóðirnar hafa lýst
því yfir að sum svæði feli í sér
mikilvægt gildi umfram það sem
telst fjárhagslegt. Heimsminjaskrá
Mennta-, vísinda- og menningar-
málastofnunar Sameinuðu þjóðanna,
heimsminjaskrá Unesco, hefur
viðurkennt yfir 1000 staði sem hafa
menningarlegt, náttúrufræðilegt,
félagslegt, andlegt eða trúarlegt
gildi. Ríflega 200 af þessum svæðum
njóta verndar vegna framúrskarandi
náttúrufegurðar eða líffræðilegrar
fjölbreytni.
Niðurstaða
Skilningur á að náttúruauðlindir eru
takmörkuð auðlind er nauðsynlegur
eigi mannkynið að halda áfram að
vaxa og dafna. Einnig er mikilvægt
að auka vitund fólks á því hversu
hratt gengur á auðlindirnar og
breyta því hvernig þær eru nýttar
í dag. Hugmyndafræði sjálfbærrar
nýtingar vex fiskur um hrygg og
nýtur sívaxandi viðurkenningar
þekkingarsamfélagsins. Loftslags-
breytingar undafarinna áratuga eru
stór hvati í átt til betri landnýtingar
manninum til heilla.
Mannkynið nálgast hratt þá
stund sem það verður að gera upp
við sig hvernig það ætlar að nýta
og stjórna nýtingu þeirra auðlinda
sem Jörðin hefur upp á að bjóða.
Eftirspurnin á aðeins eftir að
aukast. Sjálfbær nýting lands er
ekki bara nauðsynleg til að tryggja
félagsleg og efnahagsleg tækifæri
í dag heldur einnig til að tryggja
komandi kynslóðum tækifæri til
góðra lífskjara. Að leita jafnvægis
er áskorun tuttugustu og fyrstu
aldarinnar.
Árið 1564 teiknaði kortagerðar maðurinn
Abraham Ortelius fyrsta landakortið
sem sagt er marktækt.
Árið 2007 varð sú breyting á að í fyrsta sinn í sögunni voru íbúar í þéttbýli