Bændablaðið - 19.07.2018, Blaðsíða 29

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. júlí 2018 29
Kaflabrot úr Íslenskum heyskaparháttum
Hér á eftir er gripið niður í þrjá
kafla úr bókinni Íslenskir hey-
skaparhættir eftir Bjarna Guð-
mundsson.
I
„ . . . gjörði súrheyskjallara í
gömlum, grónum öskuhaugi.“
Árið 1877 birtist grein í tímaritinu
Andvara eftir Svein Sveinsson, sem
af mörgum var kallaður búfræðingur
enda menntaður sem slíkur. Hann
starfaði þá sem ráðunautur hjá
Búnaðarfélagi Suðuramtsins.
Andvara-grein Sveins nefnist „Um
grasrækt og heyannir“ og fjallar um
fjölmargt er snerti þennan undir-
stöðuþátt íslensks landbúnaðar.
Meðal þeirra nýmæla sem Sveinn
skrifaði um var verkun á súru heyi.
Hann skrifaði m.a.:
„Til þess að búa það til, verð-
ur maður að grafa gryfjur niður í
jörðina, er eiga að vera 3 álnir á
dýpt og fjórar álnir á breidd; lengdin
má vera eptir því sem maður vill.
Maður verður að hlaða þær innan
með grjóti, og fylla allar holur
annað hvort með leir (smiðjumó,
deiglumó) eða helzt með kalki eða
sementi. Það verður að grafa þær þar
sem þurt er. Í þessar gryfjur lætur
maður nú heyið einsog það kemur af
ljánum, hvort sem það er blautt eða
þurt, og þjappar því vel saman ... “
Þetta mun hafa verið í fyrsta
sinn sem Íslendingum var í rituðu
máli kynnt súrheysgerð. Á árunum
1880-90 hófu síðan nokkrir bænd-
ur aðferðina í tilraunaskyni. Fyrsta
þekking Íslendinga á verkunarað-
ferðinni barst frá Noregi og þá með
búfræðingum frá búnaðarskólanum
að Stend á Hörðalandi en þar hafði
Sveinn Sveinsson einmitt numið.
Næstu árin var í nokkrum blöð-
um greint frá hinni nýju heyverk-
unaraðferð, hvað helst á formi
erlendra tíðinda, og einhverjir hófu
að þreifa sig áfram með aðferðina.
Fyrsta reynslan tók að spyrjast út.
Svo virðist sem súrhey hafi fyrst
verið verkað hérlendis sumarið
1876 og þá á Fossi í Grímsnesi.
Nokkru síðar reyndi Torfi Bjarnason
í Ólafsdal aðferðina á búi sínu sem
og Eggert Finnsson á Meðalfelli
í Kjós, en hann hafði numið við
búnaðarskólann á Steini í Noregi.
Árið 1884 birti Torfi rækilega grein
um súrhey þar sem hann lýsti verk-
unaraðferðinni og verklagi við hana,
auk þess að greina ítarlega frá fyrstu
reynslu sinni af súrheysgerðinni.
Taldi Torfi nauðsynlegt að menn
færu „... að veita súrheyinu eptir-
tekt, bæði vegna þess, að opt spillist
mikið af heyfeng manna vegna
óþurrka, og svo vegna hins, að eptir
því sem túnræktinni fer meira fram,
eptir því verður algengara að slá há,
og sá til ýmsra fóðurjurta til slægna,
sem hvorttveggja er jafnan erfitt að
þurrka seint á sumri.“ Fyrsta tilraun
Torfa var einmitt verkun hafragrass
í gamalli tóft í bland við síðslægju
og tókst hún vel. Fleiri greindu
opinberlega um þetta leyti frá fyrstu
reynslu af súrheysgerð, m.a. Eggert
á Meðalfelli og Kristinn Magnússon
bóndi í Engey, er skrifaði: „Þessi
aðferð, sem að framan er skýrt frá,
kom mér að þeim notum, að eg hafði
einni kú fleiri í fardögum um vorið,
en annars hefði orðið.“ . . .
II.
Heygreip og heykvísl
Um miðbik sjötta áratugar síðustu
aldar bárust til Íslands þrenn land-
búnaðarverkfæri frá Noregi sem
þóttu mjög nýstárleg. Tvö þeirra urðu
svo vinsæl hérlendis að þau má kalla
einkennis-verkfæri við heyskap um
árabil. Hér er annars vegar átt við
heykvísl og heygreip á dráttarvél en
hins vegar heyblásarann. Verkfærin
tvö urðu til í Kvernelands-smiðjunum
upp úr 1950 en áttu sér hliðstæður
í öðrum löndum, m.a. Englandi.
Þar hafði bóndinn Rex Paterson í
Hampshire seint á fimmta áratugnum
hannað lipra heykvísl á þrítengibeisli
Ferguson-dráttarvélarinnar að sönnu
byggða á eldri og flóknari lausnum.
Votheysgerðarmönnum þar í landi
þótti kvíslin strax hið mesta þing.
Sumarið 1952 var Árni G. Eylands
á ferð um Jaðarinn í Noregi og kom
við hjá Kverneland. Heykvíslin og
-greipin vöktu athygli hans og varð
heimsókn Árna upphaf að miklum
innflutningi þeirra til Íslands.
Norsku smiðirnir kusu að kalla
verkfærin Høysvans og Silosvans.
Heitið svans var þeim sameiginlegt.
Það merkir hali eða skott, til dæmis
á ref. Heitið hefur án efa verið sótt í
tengingu verkfæris við dráttarvélina
og ekki síður útlit ækisins séð frá
hlið þegar fullhlaðið er. Bæði verk-
færin voru nefnilega hönnuð á þrí-
tengibeisli dráttarvéla sem nokkurt
nýmæli taldist um þær mundir en
brátt varð staðalbúnaður þeirra.
Silosvans skyldi auðvelda
hirðingu votheys en Høysvans var
ætlaður til hirðingar þurrheys. Bæði
minntu verkfærin á handkvíslar fyrir
hey, tað og fleira, aðeins löguð að
afli og getu dráttarvélar. Frá baki
sem myndaði einnig festingu við
beisli dráttarvélarinnar gengu langir
tindar, mislangir eftir því hvort unnið
skyldi með vothey/nýslegið hey eða
þurrhey. Þannig minntu tækin, og
þá einkum Høysvans, á heyýturnar
er buðust með Farmall A og eintök
bárust af til Íslands á fimmta áratug
fyrri aldar. Þau áttu sér því beinar
og óbeinar fyrirmyndir.
Verklagið var það að dráttarvél
með Høysvans á þrítengibeislinu
var ekið aftur á bak, tindunum rennt
undir heyið og kvíslin fyllt. Síðan
var henni lyft með vökvabeisli drátt-
arvélarinnar og beislinu læst áður
en ekið var heim að hlöðu. Þar sem
þurrheyið er bæði léttara og fyr-
irferðarmeira en nýslegið hey var
Høysvans búinn tvíarma kló sem
læst var yfir heyhlassið þannig að
sem minnst slæddist úr því á heim-
leiðinni.
Votheysgerð var á þessum árum
orðin afar útbreidd í Noregi. Búin
voru flest smá og því víðast stutt á
tún. Algengt var að gripahús væru
á tveimur hæðum, jafnvel þremur
(að haughúsi meðtöldu), og að aka
mætti dráttarvél inn á hlöðuloftið
(kjørebrulåve). Með Silosvans gat
því verið auðvelt að hirða hey til
votheysverkunar.
Árni G. Eylands virðist hins
vegar hafa haft öllu meiri áhuga á
Høysvans þeirra Kvernlendinga enda
þurrheysverkun ráðandi aðferð hér-
lendis. Þar sem súgþurrkun var ekki
orðin eins algeng og síðar varð var
heyið gjarnan sett í sæti/lanir ef ekki
tókst að hirða það fullþurrt úr flekk.
Heysætin voru svo hirt síðar. Algeng
varð sú aðferð á mörkum hestatímans
og fyrstu ára heimilisdráttarvélanna
að draga staðin og sigin sætin upp
á sleða eða lághjóla vagna til heim-
flutnings, ellegar draga þau í heilu
lagi með hestum, dráttarvél eða jeppa
á reipum heim að eða í hlöðu. Árni
taldi sig sjá að með Høysvans mætti
vinna það verk á enn hraðvirkari hátt
en áður hafði þekkst; með því að taka
sætin í heilu lagi með heygreipinni
og aka þeim síðan heim á góðum
hraða.
III.
Erlend hugmynd löguð að
íslenskum aðstæðum
Súgþurrkun heys má með sanni
kalla byltingu í heyverkun hérlendis.
Tækninni, í einni eða annarri mynd,
var komið upp á velflestum búum
landsins. Segja má að aðferðin
hafi verið ríkjandi heyverkunarháttur
hérlendis frá seinni hluta sjötta ára-
tugarins og fram yfir 1990 – í ríflega
þriðjung aldarinnar. Fáar þjóðir ef
nokkur nýttu súgþurrkun í þeim mæli
og með þeim hætti sem Íslendingar
gerðu á þessum tíma.
Mjög snemma hófu menn að
reyna þurrkun jarðargróða undir
þaki. Maltkorn var til dæmis eftir
spírun þurrkað með yljuðu lofti frá
örófi alda. Minna má á íslensku sofn-
húsin þar sem melurinn var þurrk-
aður við varma frá eldi, aðferð sem
átti sér hliðstæðu meðal nágranna-
þjóða. Bretar gerðu tilraunir með
hey- og kornþurrkunarvélar allt frá
sjöunda áratug 19. aldar og upp úr
fyrri heimsstyrjöldinni hófust ýmsar
tilraunir beggja vegna Atlantshafsins
með hraðþurrkun heys með upp-
hituðu lofti í vélvæddum þurrk-
unarbúnaði. Vinnslukostnaðurinn
reyndist mikill og því fóru menn í
Bandaríkjunum að huga að einfaldari
og ódýrari vélþurrkunaraðferðum.
Um 1940 tók að mótast ný aðferð
þar: Heyið skyldi þurrkað lítillega
á velli, helst aðeins í einn dag, og
síðan hirt í hlöðu þar sem lofti skyldi
blásið í gegnum heystæðuna og hún
þurrkuð þannig (Barn Hay Drying).
Það voru einkum ríkin Virginia og
Tennessee sem þar fóru fremst enda
kallaði veðrátta á þeim svæðum á
slíkar umbætur. Umfangsmiklar til-
raunir með aðferðina voru gerðar
við háskóla og rannsóknastofnanir
þar vestra á árunum 1940-1945.
Þeim kynntist ungur Íslendingur,
Jóhannes Bjarnason frá Reykjum í
Mosfellssveit, er skrifaði síðar:
„Þegar þetta gerðist var ég
við verkfræðinám í Kanada og
Bandaríkjunum, og árið 1943 er ég
var við framhaldsnám við ríkishá-
skólann í Iowa, þar sem ég lagði
stund á sérnám í landbúnaðarverk-
fræði, kynntist ég þessari aðferð.
Þótti mér hún strax svo athyglisverð,
að ég taldi fulla ástæðu til þess að
koma fréttum af henni á framfæri
heima ...“
Sumarið 1947 var haldin mikil
landbúnaðarsýning í Reykjavík.
Fjöldi tækninýjunga búskapar var
kynntur þar, meðal annars súgþurrk-
un. Fyrirtækið Orka hf. sýndi þar
„súgþurrkunartæki“; viftu, bens-
ínvél og hitara, allt ensk tæki, og
Rafvirkinn hf., fyrirtæki Ágústs
Jónssonar, sýndi súgþurrkunartæki
á útisvæði en var auk þess með
kynningu á sýningarbás innan dyra.
Vegna kynningarinnar hafði Ágúst
tekið saman ríflega 20 blaðsíðna
fjölrit um súgþurrkun. Meginefni
þess voru svör átján bænda víðs
vegar að af landinu við ítarlegum
spurningum um súgþurrkun sem
þeir höfðu komið sér upp „með til-
hjálp hans [Ágústs]“, eins og þar
sagði, og reynt á búum sínum. Ágúst
hafði þá þegar gefið út mjög ræki-
legar notkunarreglur um heyþurrk-
un við súg – í ekki færri en sextán
liðum. Formála fjölritsins skrifaði
Sigurður Þórðarson, starfsmaður
Nýbyggingaráðs, en þar sagði hann
meðal annars:
„Hér er um svo merka nýjung að
ræða að bændastétt landsins hefur
alls ekki efni á að gefa henni ekki
gaum ... Ágúst Jónsson hefur allra
manna mest beitt sér fyrir fram-
kvæmdum og útbreiðslu þessarar
heyþurrkunar hér á landi. Hann hefur
útvegað vélar sem til þurfa og sett
upp súgþurrkunartæki hjá rúmt 100
bændum ... Ég vona að bændur sem
koma á landbúnaðarsýninguna taki
vel eftir súgþurrkunartækjunum og
styðst sú von mín við það að fjölda
margir bændur hafa skrifað mér og
beðið mig um upplýsingar viðvíkj-
andi súgþurrkun ... Ég veit með vissu
að hún mun ryðja sér til rúms í hverri
sveit landsins, þegar bændur kynnast
kostum hennar ...“
Umsagnir bændanna átján voru
allar á einn veg: Að komin væri
aðferð við heyverkun sem miklu
breytti til bóta, bylting sögðu sumir,
framtíðarlausn kölluðu aðrir hana.
Vinnusparnaður við heyskapinn
var enn það sem margir nefndu.
Og Jóhanna Magnúsdóttir frá Núpi
sagði í umsögn sinni: „Ég álít að
heyþurkunarvélin ætti að koma í
allar hlöður á Íslandi.“
Á fyrstu árum rúlluheyskapar var rúllunum stungið í sérstaka plastpoka (tadda)
til verkunar og geymslu. Þarna eru Guðmundur Hallgrímsson, ráðsmaður á
Hvanneyri (t.v.) og Kristján Jónsson, starfsmaður Bútæknideildar, að störfum
þegar aðferðin var fyrst reynd á Hvanneyri, sumarið 1983.
Með komu heykvíslar á moksturstæki dráttarvéla um miðjan sjötta áratug
tilraunastjóri á Akureyri, mokar heyi á vagn með Fordson-dráttarvél á
Galtalækjartúnum; starfsmaður Tilraunastöðvarinnar, Stefán Kristjánsson,
á vagninum.
Páll H. Jónsson, bóndi á Stóruvöllum í Bárðardal, gengur frá heyi sínu