Bændablaðið - 19.07.2018, Blaðsíða 45

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. júlí 2018 45
Lausaganga búfjár og fjallskil
Á umliðnum misserum hefur
borið á því að misskilnings gæti
hvað varðar skyldur opinberra
aðila þegar búfé gengur laust utan
girðinga. Því er fyllsta ástæða til
að gera grein fyrir lögum og regl-
um sem varða lausagöngu búfjár
og aðkomu einstakra opinberra
aðila í hverju tilfelli fyrir sig.
Lög um afréttarmálefni, fjallskil
o.fl.
Um rekstur að vori og smölun
að hausti er fjallað í lögum um
afréttarmálefni, fjallskil o.fl. nr.
6/1986. Fjallskil og afréttir eru á
ábyrgð viðkomandi sveitarfélags.
Hver sveitarstjórn getur ákveðið
að skylda bændur til að smala
heimalönd sín, samhliða leitum að
hausti, slíkt á þá einnig við eigendur
eyðibýla. Hlíti landeigandi ekki
slíkum boðum sveitarstjórna, er
viðkomandi heimaland smalað á
kostnað landeiganda. Að réttum
loknum skulu hreppsnefndir sjá til
þess að öll heimalönd séu rækilega
smöluð samtímis, svo oft sem þurfa
þykir, og að afbæjarfé komist til
réttra eiganda. Þá er hver landráðandi
skyldugur að hirða um allt fé sem
finnst í heimalandi viðkomandi, eftir
lok fjallskila.
Ef vart verður fjár í ógöngum
er skylt að tilkynna það til oddvita
viðkomandi sveitarfélags. Er það
skylda sveitarfélagsins að reyna að
ná til þess án þess að tjóni sé valdið.
Sé slík björgun ekki möguleg,
fram úr hófi kostnaðarsöm eða of
hættuleg er skylda að aflífa dýrin
sé þess kostur.
Í IV. kafla er fjallað um ágang
afréttarpenings. Lítið sem ekkert
hefur reynt á ákvæði þessa kafla
laganna í framkvæmd. Helst er til
þess að líta að réttaróvissa ríkir um
það hvenær umgangur búfjár sé í
þeim mæli að hann teljist til ágangs.
Þá verður einnig að horfa til þess
að síðan lögin tóku gildi hafa ný
lög sem varða búfjárhald, girðingar
o.s.frv. verið sett. Í úrskurði sam-
göngu- og sveitarstjórnarráðuneyt-
isins í stjórnsýslumáli nr. 59/2009
er vitnað til svars sjávarútvegs- og
landbúnaðráðuneytisins þar sem
segir að lög um afréttarmálefni,
fjallskil o.fl. verði að bera saman
við aðra og nýrri löggjöf. Í raun er
leitt að því líkum í þessum úrskurði
ráðuneytisins að 34. gr. laga um
afréttarmálefni, fjallskil ofl., hafi
litla þýðingu í framkvæmd. Þegar
önnur ákvæði IV. kafla eru lesin til
samræmis við áðurnefnd nýrri lög
er þar komin slík réttaróvissa að
það að líta verður svo á að ályktun
þessa úrskurðar eigi við um IV. kafla
í heild sinni.
Vegalög
Framkvæmd og stjórnsýsla vega-
mála er á ábyrgð Vegagerðarinnar.
Lausaganga er bönnuð á stofn- og
tengivegum, sé girt báðum megin
vegar. Þar sem vegur liggur í gegnum
ræktarland, engjar eða girt beitar-
land er veghaldara skylt að girða.
Veghaldara er þess utan heimilt að
reisa girðingar telji hann ástæðu
til þess. Það er hlutverk sveitarfé-
laga að hafa eftirlit með viðhaldi
girðinga meðfram vegum. Heykist
landeigandi á viðhaldsskyldu sinni,
getur viðkomandi sveitarfélag sjálft
sinnt viðhaldi girðingar, á kostnað
landeiganda. Þá er ástæða til að
geta þess að veghaldari getur ávallt
látið fjarlægja búfé af vegum þar
sem girt hefur verið til þess að loka
fyrir lausagöngu.
Lög um búfjárhald
Að meginreglu er lausaganga bú-
fjár heimil nema það sé sérstaklega
bannað. Á grunni laga um búfjárhald
nr. 38/2013 er hverju sveitarfélagi
fyrir sig heimilt að setja reglur um
lausagöngu. Þá er tekið fram í lög-
unum að ef búfjáreigendur verða
fyrir atvinnutjóni vegna banns eða
takmarkana á búfjárhaldi, þannig að
bótum varði, skuli þær bætur greið-
ast úr sveitarsjóði.
Umráðamaður lands getur
ákveðið að land sitt sé friðað fyrir
umgangi og beit búfjár. Ef viðkom-
andi getur sýnt fram á að vörslulín-
ur séu gripheldar og í samræmi við
lög, ber viðkomandi sveitarfélagi
að auglýsa friðunina. Komist búfé
á hið friðaða svæði er það á ábyrgð
umráðamanns friðsvæðis að koma
höndum yfir það og kanna hver eig-
andi þess er. Finnist enginn eigandi
innan tveggja sólarhringa er heimilt
að afhenda sveitarstjórn dýrin.
Einhverjum gæti virst það sér-
stakt að meginreglan skuli vera sú
að landeigendur þurfi sjálfir að verja
land sitt fyrir umgangi búfjár frekar
en að búfjáreigendur skuli skyldaðir
til að halda sínu búfé á sínu eigin
landi. Kemur þetta til vegna þess
að beitarréttindi teljast til nýtingar-
réttinda, Af þessu leiðir að ef höml-
un lausagöngu veldur búfjáreiganda
sannanlegu tjóni þá ber samkvæmt
ákvæðum stjórnarskrár að bæta
honum það. Þessi skilningur lög-
gjafans er skýr í athugasemdum við
frumvarpið sem varð síðar lög um
búfjárhald.
Lög um velferð dýra
Í lögum um velferð dýra nr. 55/2013
er skýrt kveðið á um merkingar-
skyldu búfjár. Þau dýr sem ganga
laus og eru ómerkt teljast vera hálf-
villt dýr. Sveitarfélögum er skylt að
handsama hálfvillt dýr sé það sjúkt,
sært, í sjálfheldu eða bjargarlaust
að öðru leyti, ellegar fella það sé
björgun of fyrirhafnarmikil, kostn-
aðarsöm eða ómöguleg. Ef dýr kom-
ast úr haldi, þá er það eigandi sem
ber ábyrð á handsömu+n þeirra. Ef
uppruni dýrs er óljós þarf viðkom-
andi sveitarfélag að koma höndum
yfir dýrið. Finnist eigandi merkts
dýrs ekki innan tveggja vikna þá
er sveitarfélagi heimilt að ráðstafa
dýrinu, en sé um hálfvillt dýr að
ræða (ómerkt og gengur laust) er
sveitarfélagi heimilt að ráðstafa því
að liðnum tveimur sólarhringum frá
handsömun þess finnist ekki eigandi.
Í lögum um velferð dýra og
reglugerðum sem settar eru með
stoð í þeim eru ýmis ákvæði um
vörslu búfjár. Gefnar hafa verið út
reglugerðir um velferð dýra, þar
sem ákveðnar sérreglur eiga við
um hverja dýrategund. Alla jafna
eru til staðar í þessum reglugerð-
um ákveðnar skyldur fyrir umráða-
menn búfjár, m.a. um það hvenær
búfé skuli haldið á húsi, hvernig búa
skuli að búfé sem er haldið utandyra
og lágmarks umhirðu svo örfátt sé
nefnt.
Það er Matvælastofnunar að
rannsaka og gera ráðstafanir þegar
uppi er grunur um að velferð dýrs
sé stefnt í hættu. Á endanum ber
umráðamaður dýrs ávallt alla
ábyrgð á velferð þess og eru sam-
skipti Matvælastofnunar alltaf við
hann. Eftir sem áður er það sveitar-
stjórnar að hafa uppi á og handsama
aðgæslulaust búfé.
Hluti af umsjónarskyldu búfjár-
eigenda er að gæta að því að dýrum
sé ekki hætta búin á viðverustað
sínum eða beitarlandi. Þannig getur
það talist sjálfstætt brot á lögum
um velferð dýra ef búfé er ítrekað
á beit við fjölfarna vegi. Hefur þá
Matvælastofnun heimild til að krefja
búfjáreiganda um úrbætur.

Að endingu
Þegar kemur að því að horfa til
þess hvað er hvurs og hvurs er
hvað, er einfaldast að miða við þá
meginreglu að handsömun búfjár
í ógöngum eða á svæðum þar sem
lausaganga er óheimil er á ábyrgð
sveitarfélaga. Undantekning á
þessu er á svæðum sem einstakir
landeigendur hafa friðað og aug-
lýst sem friðað. Þar er það eigenda
hins friðaða lands að smala sitt
friðland.
Glöggir lesendur hafa vænt-
anlega tekið eftir að regluverkið
yrði tæplega verra ef það væri ögn
gegnsærra og skýrara. Þeir örfáu
úrskurðir ráðuneyta og dómar
héraðsdómstóla sem fallið hafa í
málaflokknum benda til að ein-
hver óreiða sé hér á ferð. Augljós
skýring á þessari stöðu er að lög
og reglur hafa ekki haft við þeim
breytingum sem hafa orðið á sam-
setningu atvinnulífsins og búsetu-
háttum á síðustu áratugum. Líkur
eru til þess að frekari breytingar
geti orðið á umhverfi fjölda búfjár-
eiganda ef af stofnun þjóðgarðs á
miðhálendinu verður. Búfé mun
þurfa beitarland jafn lengi og það
mun vera til á Íslandi. Það ætti
að vera allra hagur að reglur um
lausagöngu, beit og ágang búfjár
séu skýrar og að ekki sé núningur
milli búfjáreiganda og landeiganda
um vörslu og beitarskilyrði.
Höfundur er lögfræðingur
hjá Matvælastofnun.
„Að meginreglu er lausaganga búfjár heimil nema það sé sérstaklega
bannað.“ Mynd / BBL
Ólafur belgur í Ólafsdal
Í Bændablaðinu, 13. tbl. 2018, s. 36
er myndskreytt frásögn af nýlegum
fornleifauppgrefti á skálatóft frá
landnámsöld sem fannst í Ólafsdal
í Gilsfirði. Í greininni er millifyrir-
sögnin Staðarins hvergi getið og í
sjálfum textanum segir:
„ Staðarins virðist hvergi getið í
heimildum og virðist almennt ekki
hafa verið þekktur.“
Þessi framsetning hefur raunar
birst í öðrum fjölmiðlum og er mjög
villandi fyrir ófróða. Í Landnámabók
segir:
„Óláfr belgr, er Ormr enn mjóvi
rak á brutt ór Óláfsvík, nam Belgsdal
ok bjó á Belgsstöðum, áðr þeir
Þjóðrekr ráku hann á brutt; síðan
nam hann inn frá Grjótvallarmúla ok
bjó í Óláfsdal.“ (Ísl. fornrit I, 159)
Í Landnámu er þess ekki getið
hvar í dalnum Ólafur reisti bústað
sinn. Líkur eru til að dalurinn hafi í
upphafi landnáms verið kjarri vaxinn
neðan til eins og víða annarstaðar.
Þá var eðlilegt að menn reistu fyrstu
bæi sína ofan skógarmarka en færðu
þá neðar þegar kjarrið eyddist vegna
ágangs manna og skepna og kólnandi
veðurfars. Því er vel mögulegt að
hér sé um skála Ólafs belgs að ræða.
- Þrír Breiðfirðingar
Árni Björnsson
Einar G. Pétursson
Kristjón Sigurðsson
Skáli í Ólafsdal frá 9. eða 10. öld. Mynd / Fornleifarannsóknir í Ólafsdal
Menningarveisla Sólheima er nú
haldin í þrettánda skipti.
Íbúar Sólheima bjóða gestum
að koma í heimsókn og kynnast
starfinu og þeim gildum sem
Sólheimar standa fyrir og starfað
er eftir, þ.e. kærleikur, virðing,
sköpunargleði og fagmennska.
Lagður er metnaður í að sem flestir
finni sig á Sólheimum og njóti sín.
Tónleikar alla laugardaga
í sumar
Menningarveisla Sólheima,
Sólheimakirkja, laugardaginn 21.
júlí klukkan 14.00. Rokkarinn,
gítarleikarinn, rafeindavirkinn,
eldsmiðurinn og tenórsöngvarinn
Elmar Gilbertsson ætlar þar að
þenja raddböndin og flytja nokkur
vel valin lög. Eins og alltaf er
ókeypis aðgangur að öllum við-
burðum Menningarveislunnar.
Elmar hefur sungið víða og
túlkað fjölmargar persónur óp-
erubókmenntanna í allnokkrum
óperuhúsum og tónlistarsölum
víða um heim. Hann er margverð-
launaður söngvari og hlaut bæði
Grímuverðlaunin og
Íslensku tónlistar-
verðlaunin 2014 í
flokki sígildrar og
samtímatónlistar og
einnig Íslensku tón-
listarverðlaunin fyrir
túlkun sína á hlutverki
Lenskys í uppfærslu
Íslensku óperunnar á
Evgení Onegin haustið
2016.
Menningarveisla
Sólheima, Sólheima-
kirkja, laugardaginn
28. júlí kl. 14.00
Vigdís Garðarsdóttir
söngkona og Lárus Sigurðsson
gítar- og hörpuleikari skipa dúett-
inn Voces Veritas. Þau eru bæði
fyrrverandi tónlistarkennarar á
Sólheimum og munu flytja okkur
nokkur sönglög úr ýmsum áttum,
Það eru fáir búnir að hafa eins
mikil og jálvæð áhrif með tónlist
á Sólheimum eins og þau tvö, við
eigum von á að gestir fái að taka
undir sönginn, hver með sínu nefi.
Verið hjartanlega velkomin
að Sólheimum!
Menningarveisla Sólheima
– Verslun, kaffihús og sýningar frá klukkan 12.00–19.30 alla daga í sumar
Sigurjón Njarðarson.
Elmar Gilbertsson
Vigdís Garðarsdóttir söngkona og Lárus Sigurðs-
son gítar- og hörpuleikari skipa dúettinn Voces
Veritas.