Bændablaðið - 02.08.2018, Side 30

Bændablaðið | Fimmtudagur 2. ágúst 201830
Rjómabúið á Baugsstöðum:
Stór hluti af hagkerfi
bænda fyrir 100 árum
Fjóra kílómetra austan Stokks-
eyrar, skammt frá Knarrar ósvita,
stendur látlaus bygging úr timbri
klædd bárujárni. Á austurhlið þess
er vatnshjól sem mjór skurður
rennur um. Þetta er Rjómabúið á
Baugsstöðum sem fyrir öld síðan
var stór hluti af hagkerfi bænda þar
um slóðir. Rjómabú eða smjörbú
skiptu mörgum tugum í upphafi
20. aldar á Íslandi en fyrirmyndin
var starfsemi slíkra rjómabúa í
Danmörku. Af öllum þessum fjölda
rjómabúa sem starfrækt voru á
sínum tíma er einungis Rjómabúið
á Baugsstöðum varðveitt í dag með
skálahúsi, tækjum og tólum.
Rjómabúið á Baugsstöðum var
stofnað 8. október 1904 og tók til
starfa 21. júní 1905. Stofnfélagar
voru 48 bændur úr Stokkseyrarhreppi
og Gaulverjabæjarhreppi en síðar
gengu bændur úr Villingaholtshreppi
í rjómabúið. Þetta var samvinnufélag.
Það var starfrækt til 1952 en
blómaskeið þess var frá upphafi
og til 1920. Bændur komu með
rjóma í brúsum á klyfjahestum og
fyrst og fremst framleitt smjör en
einnig ostar. Í upphafi var grafinn
aðveituskurður úr Hólavatni
að Baugsstaðaá og vatnshjól
knúði vélar búsins. Megnið af
framleiðslunni var til útflutnings
en einnig á sístækkandi markað í
Reykjavík. Ýmis önnur þjónusta var
í boði, hægt að láta hlaða rafgeyma
fyrir útvarp og einnig var þarna
kornmylla um skeið.
Konur með sérmenntun
Starfsfólk rjómabúsins voru
konur sem voru sérmenntaðar í
Mjólkurskólanum á Hvítárvöllum
í Borgarfirði. Frá 1928 til
1952 störfuðu í Rjómabúinu
á Baugsstöðum þær Guðrún
Andrésdóttir aðstoðarkona og
Margrét Júníusdóttir rjómabússtýra.
Eftir það ráku þær verslun í húsinu
til láts Margrétar 1969. Tæki
rjómabúsins og áhöld voru varðveitt
áfram eftir að starfsemi þess var hætt
og átti það eftir að koma sér vel síðar.
Varðveislufélag stofnað 1971
Árið 1971 var stofnað til
varðveislufélags um rjómabúið. Voru
það Baldur Teitsson símstöðvarstjóri,
Jóhann Briem listmálari og Þór
Magnússon þjóðminjavörður sem
hvöttu til þess að rjómabúið yrði
varðveitt um aldur og æfi sem
minjar um merkt skeið í búnaðarsögu
Íslands. Heimamenn tóku síðan
frumkvæðið. Rjómabúið var opnað
sem safn sumarið 1975 að viðstöddum
Kristjáni Eldjárn, forseta Íslands, og
hefur það verið opið á sumrin síðan
þar sem tæki þess og tól hafa talað
sínu máli. Rjómabúið var friðlýst af
menntamálaráðherra árið 2005 á 100
ára afmæli þess. Á 100 ára afmælinu
var jafnframt gefin út lítil og snotur
bók um Rjómabúið á Baugsstöðum
eftir Helga Ívarsson og Pál Lýðsson.
Rjómabúið á Baugsstöðum er í
eigu Búnaðarsambands Suðurlands,
Byggðasafns Árnesinga, Búnað-
arfélags Stokkseyrar, Búnaðar-
félags Gaulverjabæjarhrepps og
Búnaðarfélags Villingaholtshrepps.
Stjórn Varðveislufélags Baugsstaðar-
jómabúsins sem síðar fékk heitið
Rjómabúið á Baugsstöðum var
lengi skipuð Stefáni Jasonarsyni í
Vorsabæ, Helga Ívarssyni í Hólum
og Páli Lýðssyni í Litlu-Sandvík.
Þeir mótuðu starfsemina og unnu
óeigingjarnt starf fyrir Rjómabúið
á Baugsstöðum.
Núverandi stjórn er skipuð
Sveini Sigurmundssyni á Selfossi,
Birni Harðarsyni í Holti og Lýð
Pálssyni, safnstjóra á Eyrarbakka,
sem jafnframt sér um daglegan
rekstur þess. Húsvörður var
lengi Sigurður Pálsson, bóndi á
Baugsstöðum, en í dag sjá þeir
sameiginlega um húsvörslu,
Lýður og Siggeir Ingólfsson
á Eyrarbakka. Gæslufólk er
jafnframt ráðið árlega til að
halda rjómabúinu opnu yfir
sumarið. Verkefni Rjómabúsins
á Baugsstöðum er að varðveita
þetta aldargamla rjómabú og hafa
til sýnis sem safn. Byggðasafn
Árnesinga sér um að halda því
opnu en rjómabúið sjálft sér um
annan rekstrarkostnað.
Opið um helgar í júlí og ágúst
Rjómabúið á Baugsstöðum er opið
laugardaga og sunnudaga í júlí og
ágúst kl. 13-18. Hópar og skólar
geta skoðað rjómabúið á öðrum
tímum. Rjómabúið er upprunalegt
að öllu leyti og eru vélar þess
gangsettar fyrir gesti. Sjón er sögu
ríkari. /Lýður Pálsson, safnstjóri
500 manns heimsóttu Bustarfell í Vopnafirði:
Hátíð á fornu höfuðbýli
Þann 8. júlí síðastliðinn var
Bustarfellsdagurinn haldinn
hátíðlegur í 26. sinn á Bustarfelli
í Vopnafirði.
Bustarfell er fornt höfuðbýli og
í gamla torfbænum er nú minjasafn
þar sem fræðast má um lifnaðarhætti
í sveitinni á tímabilinu 1770–1966. Í
bænum eru 25 vistarverur og er allur
bærinn opinn gestum. Í honum er
fastasýning og nokkrar tímabundnar
sýningar sem skipt er út reglulega
svo það er alltaf eitthvað nýtt að sjá.
Á Bustarfellsdaginn lifnar bærinn
við og þar má sjá unga sem aldna
sameinast í því að sýna gamlar
verkhefðir og hafa gaman saman.
Margt fróðlegt og skemmtilegt
var að sjá og heyra. Hægt var að
bragða á ýmsu góðgæti víða um
gamla bæinn en í boði var reykt
sauða- og geitakjöt, fjallagrasamjólk,
skyrhræringur, hákarl, harðfiskur og
brennivín. Einnig buðu spariklæddar
dömur upp á kaffi og lummur í
baðstofunni.
Utandyra mátti sjá hraust fólki
í heyskap og eldsmið hamra járnið
af list. Einnig var krökkum boðið
að fara í smá reiðtúr og dýrin í litlu
dýragirðingunni glöddu unga gesti.
Kaffihúsið Hjáleigan stendur
við gamla bæinn og er opið
daglega á sama tíma og safnið. Á
Bustarfellsdaginn bauð Hjáleigan
upp á veglegt kaffihlaðborð í stóru
tjaldi til að anna fjöldanum. /ÞÞ,BE
Rjómabúið á Baugsstöðum. Bygginguna smíðaði Jón Gestsson í Villingaholti
vorið 1905. Myndir / TB & Gunnar Sigurgeirsson
Úr vélasal Rjómabúsins á Baugsstöðum. Fremst er hnoðunarborðið en fyrir
aftan það er smjörstrokkurinn. Lengst til hægri er ostaker.
Vatnshjólið knýr vélar búsins. Það
hefur reglulega þurft að endurnýja
hjólið og er núverandi hjól smíðað
2005.Heimsókn í Rjómabúið er upplifun
fyrir unga sem aldna.
Inni í bæ var fólk að störfum við prjónaskap, útsaum, vefnað, ýmiss konar
ullarvinnslu og hrosshársspuna. Þá var og sýnd jurtalitun úr íslenskri náttúru.
Utandyra mátti sjá fólk í heyskap.
Smjörstrokkurinn. Strokkað var
þrisvar á dag og starfsdagurinn
langur í rjómabúinu. Í rjómabúinu
unnu einungis konur sem má telja
merkilegt í íslenskri iðnaðarsögu.
og var dagurinn allur hinn ágætasti. Myndir / Birna H. Einarsdóttir
Ungur maður reynir kraftana.