Bændablaðið - 02.08.2018, Blaðsíða 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 2. ágúst 201836
LESENDABÁS
Stöðva þarf jarðasöfnun auðmanna og fjárfestingarfélaga
– Hefja þarf gerð rammaáætlunar um landvernd og landnýtingu
Í sumar hefur verið fjallað töluvert
hér í blaðinu og í fleiri fjölmiðlum
um umfangsmikil jarðakaup
erlendra auðmanna sem að flestra
mati teljast til óheillaþróunar.
Þá hefur einnig komið fram að
innlendir aðilar, bæði einstaklingar
og fjárfestingafélög, hafi um árabil
safnað að sér jörðum, jafnvel í
tugavís. Þróunin í þessum efnum
blasir við víða erlendis, svo sem í
Afríku þar sem Kínverjar hafa verið
stórtækir við uppkaup á landi (land
grabbing) og nýlega var sagt frá því
í sjónvarpsfréttum að útlendingar
væru búnir að ná eignarhaldi yfir
stórum hluta Kanaríeyja.
Aðgerðaleysi stjórnvalda
Það vekur furðu hve ýmsir
framámenn í þjóðfélaginu virðast
nú fyrst vera að átta sig á því að
jarðasöfnun og önnur uppkaup
náttúruauðlinda í stórum stíl
geta orðið varasöm, hvort sem
útlendingar eða Íslendingar eiga í
hlut. Þetta er mál okkar allra sem
byggjum landið, ekki einkamál
landbúnaðarins, þótt Bændasamtök
Íslands hafi um all langt árabil helst
varað við slíkri þróun og m.a. vísað
í býsna strangar reglur um jarðakaup
á hinum Norðurlöndunum, einkum
í ESB-landinu Danmörku.
Hér hafa stjórnmála- og
embættismenn komist upp með það
árum saman að telja fólki trú um að
vegna aðildar okkar að EES getum
við ekki komið lögum yfir jarða-
s ö f n u n i n a .
Hafa þeir þá
gjarnan borið
við kröfum
hins frjálsa
markaðar sem
alltof margir
eru farnir að
líta á sem
eins konar
náttúrulögmál.
Ef Danir fá
frið fyrir ESB
til þess að
taka á þessum málum hljótum við
að geta það líka. Þetta tómlæti og
aðgerðaleysi stjórnvalda var kannski
skiljanlegt á árunum 2010–2015
þegar verið var að reyna að koma
okkur inn í ESB og fjölmargir
stjórnmálamenn, ráðherrar og
embættismenn í stjórnkerfinu vildu
ekki styggja Brusselvaldið með
neinum hætti.
Þá voru það helst alþingis menn-
ir nir og ráðherrarnir Ögmundur
Jónasson og Jón Bjarnason sem
ræddu þessi mál opinberlega af
einhverri alvöru og höfðu uppi
varnaðarorð og Ögmundur reyndi
að grípa í taumana með setningu
reglugerðar vorið 2013.
Alþingis bíður brýnt verkefni
Að sjálfsögðu getum við átt góð
samskipti við ESB þótt Alþingi
Íslendinga setji lög sem takmarka
stórfelld uppkaup auðmanna og
fjárfestingarfélaga á landi með
öllum gögnum þess og gæðum,
þar með landbúnaðarlandi,
veiðihlunnindum og vatni. Allt eru
þetta auðlindir sem mega ekki fara
á fárra hendur. Þessi óheillaþróun er
í raun ávísun á þjóðfélagsvandamál
og byggðaröskun, a.m.k. þegar til
lengri tíma er litið.
Hvað landbúnaðinn varðar er
ljóst að fjölskyldubúskapurinn sem
hefur verið hornsteinn hans fær
ekki þrifist vel ef hér eflist eins
konar landeigendaaðall sem lítur
fyrst og fremst á jarðakaup sem
arðsama fjárfestingu. Skert skilyrði
til nýtingar bújarða og búskapar um
land allt myndu smám saman skaða
fæðuöryggi þjóðarinnar.
En meira þarf að koma til en
markviss stefna stjórnvalda og
lagasetning til að stemma stigu við
jarðasöfnunina.
Rammaáætlun um landvernd og
landnýtingu
Yfirráð og umsjón með landinu
okkar fagra og verðmæta skipta
vissulega miklu máli en í nánum
tengslum við þá umræðu þurfum
við líka að átta okkur betur á
hvernig eigi að vernda og nýta það
í framtíðinni. Móta þarf heildarsýn,
m.a. vegna aðgerða til að draga úr
útblæstri gróðurhúsalofttegunda.
Þetta tel ég að best yrði gert
með opinberri rammaáætlun um
landvernd og landnýtingu. Hana
ætti að tengja Landsskipulagsstefnu
2015-2026 sem Skipulagsstofnun
hefur unnið að um árabil. Til
hliðsjónar má hafa Rammaáætlun
um nýtingu vatnsafls og jarðvarma
og Rammaáætlun um vernd og
nýtingu náttúrusvæða svo og
ýmar niðurstöður rannsókna og
gagnlegar skýrslur svo sem um
landbúnaðarland, landgræðslu,
skógrækt og náttúruvernd.
Átaks er þörf
Því hefur nú þegar skapast ágætur
grundvöllur og alltraustar forsendur
til að hefja gerð rammaáætlunar
um landvernd og landnýtingu með
almennahagsmuni að leiðarljósi.
Reyndar voru lögð drög að
slíku verki fyrir rúmlega þrem
áratugum með útgáfu skýrslu
landbúnaðarráðuneytisins 1986,
Landnýting á Íslandi og forsendur
fyrir landnýtingaráætlun. Hún var
afrakstur fjölskipaðrar nefndar sem
starfaði í tvö og hálft ár. Nú er orðið
mjög tímabært og brýnt að ganga
mun lengra í áætlanagerð samhliða
opinberum aðgerðum til að stöðva
jarðasöfnun fjársterkra aðila.
Höfundur: Dr. Ólafur R.
Dýrmundsson, nú sjálfstætt
starfandi búvísindamaður, var
starfsmaður Bændaskólans
á Hvanneyri 1972-1977 og
Búnaðarfélags Íslands, síðar
Bændasamtaka Íslands, 1977-2015,
við landnýtingarmál o.fl.
Dr. Ólafur R.
Dýrmundsson.
Sauðfjárbændur, samningarnir og skuldin við landið
Að útdeila almannafé er vandaverk
og þeir sem það gera þurfa að
íhuga afleiðingar gerða sinna.
Voru aðgerðirnar skynsamlegar?
Sjái fólk sér ekki lengur fært að
búa áfram með sauðfé vegna
bágra lífskjara og ef engir aðrir
tekjumöguleikar virðast fyrir
hendi, þá eru fjármagnseigendur,
innlendir eða erlendir, líklegir til
að kaupa jarðirnar. Er það vilji
þjóðarinnar?
Stór hluti af opinberum stuðningi
við sauðfjárbændur hefur á undan-
förnum árum verið greiddur út á
kíló af kjöti, innlögð í sláturhús.
Þetta hefur óhjákvæmilega hvatt til
aukinnar framleiðslu. Þannig bera
ráðamenn ábyrgð á offramleiðslu
og tilheyrandi verðfalli á
sauðfjárafurðum síðustu tveggja ára.
Til viðbótar áðurnefndum
greiðslum, var komið á svokölluðum
svæðisbundnum stuðningi, en
með honum er sauðfjárbændum
mismunað eftir búsetu, bústærð,
fjarlægð frá þéttbýli og jafnvel
rekstrarformi búa. Árið 2017 þurftu
sauðfjárbændur að hafa ákveðinn
fjölda af ám, ásamt því að búa í
tiltekinni fjarlægð frá þéttbýli, til
þess að fá þennan stuðning. Svo
virðist sem stjórnkerfið dragi taum
stærri búanna, á kostnað þeirra minni.
Stjórnarmaður í Bændasamtökunum
fékk fyrirspurn um hvaða rök væru
fyrir stærðarmörkum sauðfjárbúa,
sem ættu rétt á svæðisbundna
stuðningnum. Svarið var, að það
væri litið svo á, að þeir sem hefðu
minni bú, væru búnir að finna sér
eitthvað annað til að lifa á. - Er
rökrétt að alhæfa á þennan hátt?
Víða um sveitir eru lítil bú, sem eru
samfélögunum álíka mikilvæg og
stóru búin. Eru stór bú betri fyrir
landið?
Einhverjir munu verða með
tímanum sveltir út úr greininni.
Hugsum okkur tvö sauðfjárbú
í sama dalnum, annað búið fær
svæðisbundinn stuðning, hitt ekki,
af því að það er nokkrum kílómetrum
nær þéttbýli. Er þetta skynsamleg
aðferð til að efla sveitirnar? Á Tjörnesi
eru nokkur sauðfjárbú, sem mér skilst
að geti ekki fengið svæðisbundinn
stuðning, af því að þau eru of nálægt
Húsavík. Er rétt að leggja stein í
götu þeirra? Bændasamtök Íslands
og Landssamtök sauðfjárbænda eiga
að gæta hagsmuna allra félagsmanna
sinna.
Stærðarmörk sauðfjárbúa geta
virkað þannig að bændum sé refsað
fyrir að fækka fé. Undirritaður
fækkaði t.d. sauðfé haustið 2016
og missti svæðisbundinn stuðning
árið eftir. Ein af ástæðunum fyrir
þessari tímabundnu fækkun var
sú, að mér fannst það skynsamlegt
meðan við værum að laga beitiland
í heimahögum og auk þess
fyrirsjáanlegir söluerfiðleikari.
Skuldin við landið
Við landnám var Ísland verið mun
betur gróið en nú er. Vegna erfiðleika
við fóðuröflun fyrir búfé, allt fram
á síðustu öld, áttu landsmenn ekki
annars úrkosta en að beita landið
allt inn að jöklum í meira en þúsund
ár. Þess vegna þykir mér nokkurs
misskilnings gæta, þegar talað er
um ósnortin víðerni hér á landi. Á
landsvæðum sem hafa verið beitt
öldum saman, verður sá gróður
ríkjandi, sem búfénaður vill síst
éta. Ásýnd gróðurfars og lands
er víða ólík því sem hún væri, ef
beitin hefði ekki komið til. Það sem
við sjáum, er ekki hið „eðlilega“
gróðurfar. Hluti auðnarinnar er
tilkominn vegna margvíslegrar
nýtingar landsmanna á gróðri,
svo sem; búfjárbeitar, kolagerðar,
hrístekju í þök á torfhús o.fl. Það
er skuldin við landið. Sú skuld er
ekki einungis okkar bænda, heldur
allrar þjóðarinnar.
Nýlegir búvörusamningar
ollu undirrituðum vonbrigðum
og mér þykir ráðgáta, af hverju
styrkjakerfið í landbúnaðinum er
ekki nýtt að einhverju leyti til að
bæta landið. Merkilegt að stjórnvöld
virðast ekki reyna að nýta sér
aðstöðu, starfskrafta og þekkingu
þeirra sauðfjárbænda sem það vilja,
til aukinnar kolefnisbindingar t.d.
landgræðslu og skógræktar. Enn
munu gróðursettir skógar á Íslandi
þekja undir tveimur prósentum
af flatarmáli landsins. Hvar er
hvatningin fyrir bændur til að
auka kolefnisbindingu? Í báðum
þessum greinum mun nær lagi að
þátttakendur borgi með sér. Svo
virðist sem bæði Landgræðsla
ríkisins og Skógræktin séu
fjársveltar. Um það bil helmingur
af flatarmáli Íslands er gróðurlítill
eða gróðurlaus. Væri landinu líkt
við sjúkling, þá væri sjúklingur í
þannig ástandi settur í gjörgæslu.
En þegar kemur að því að velja
hvort það á að vera jarðvegur og
gróður á einhverjum landsvæðum
eða ekki, þá vona ég að flestir velji
jarðveg og gróðurþekju, fremur
en berangur, þar sem orðið hefur
„gjaldþrot“ jarðvegsins. Af vef
Landgræðslunnar: „Jarðvegur
er undirstaða fæðuframleiðslu
jarðarbúa og skynsamleg nýting
jarðvegs og gróðurs er forsenda
velferðar mannsins. Það er því
skylda okkar að koma í veg fyrir að
gengið sé á gróður landsins en nýta
það með sjálfbærum hætti, vinna
að endurheimt þess gróðurlendis
sem tapast hefur og tryggja friðun
og framgang skemmdra vistkerfa
þannig að þau nái að endurnýja sig.“
Við erfiðar aðstæður þarf
stórfellda aðstoð, ef samfelld
gróðurþekja á að nást. Þar er ekki
nóg að aflétta beit, eins og virðist
algengur misskilningur, heldur
þarf að fara fram sáning eða
gróðursetning plantna, sem þrífast
á svæðinu, frumherja sem með
tímanum geta myndað jarðveg fyrir
aðrar plöntur.
Þörfin fyrir kolefnisbindingu
vaxandi
Á heimsvísu er þörfin fyrir
kolefnisbindingu mikil vegna
sívaxandi mengunar, loftlags-
breytinga og matvælaöryggis. Hér
á landi er þörfin ekki síður mikil,
t.d. vegna gróðurfarslega óviðunandi
ástands stórra landsvæða. Finnist
einhverjum nóg að gert varðandi
uppgræðslu og skógrækt, þá þurfa
líka að íhuga hvort er betra, gróið
land eða auðn. Fólk lifir ekki lengi á
eyðimörk, á uppskerulausu landi. Sé
komið upp sjálfbærum vistkerfum
geta þau gefið margskonar uppskeru
og skapað atvinnu og verðmæti til
framtíðar, auk kolefnisbindingar.
Það er því að mínu mati siðferðileg
skylda okkar að græða upp sem flest
svæði, þar sem á annað borð er unnt
að fá gróður til að vaxa.
Við sauðfjárbændur þurfum
stuðningskerfi sem er ekki
framleiðsluhvetjandi, heldur
stuðning sem gerir okkur kleyft að
búa áfram í sveitunum og hafa þann
valkost að bæta landið í kringum
okkur með skógrækt og landgræðslu.
Í nýju búvörusamningann má ekki
vanta áherslur í þá átt.
Landgræðslan og Skógræktin eru
að skapa verðmæti til framtíðar fyrir
komandi kynslóðir, en sú hugsun
er tiltölulega ný hér á landi. Hér
verður fólk að slaka á kröfunni um
skjótfenginn gróða. Þessar stofnanir
hafa unnið mikið verk í samstarfi við
fyrirtæki, einstaklinga og bændur.
Þrátt fyrir það er ástand gróðurs á
landinu sem heild, að mínu mati
óviðunandi, en það hefur þann kost,
að við getum aukið kolefnisbindingu
hlutfallslega meira en flestar aðrar
þjóðir. Þess vegna finnst mér að við
Íslendingar séum hér að kasta frá
okkur sérstöku tækifæri, að nýta
ekki betur afkastagetu bænda., þeir
eru vörslumenn lands og margir í
góðri aðstöðu til að stunda landbætur
í meira mæli en nú. Það má ekki
hrekja þá ekki úr sveitum landsins.
Höfundur: Björn Halldórsson,
Valþjófsstöðum.
Melur eftir sextán ára friðun, jákvæðar breytingar vart sýnilegar.Björn Halldórsson við skógrækt á
Valþjófsstöðum. Myndir / Úr einkasafni
Skert skilyrði til nýtingar bújarða og búskapar um land allt munu smám
saman skaða fæðuöryggi þjóðarinnar. Mynd / Odd Stefán