Bændablaðið - 22.03.2018, Qupperneq 16

16 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. mars 2018
Hlýnun sjávar við Ísland síðustu
tvo áratugina hefur haft jákvæð
áhrif á vöxt og viðgang sumra
fiskistofna við landið en haft
neikvæð áhrif á aðra. Ekki er hægt
að slá neinu föstu um það hvort
þróunin er til góðs eða ills þegar
á heildina er litið.
Hlýindaskeiðið í hafinu
við Ísland, sem hefur staðið í
rúmlega 20 ár, er hreint ekki án
fordæma. Í skýrslu útgefinni af
umhverfisráðuneytinu árið 2008 um
áhrif loftslagsbreytinga á Íslandi er
rifjað upp að snemma á 20. öldinni
hafi orðið miklar breytingar á
sjávardýrafánunni við landið sem
tengst hafi þeirri miklu hlýnun
sem varð í Norður-Atlantshafi
upp úr 1920. Þessum breytingum
lýstu náttúrufræðingarnir Bjarni
Sæmundsson og Árni Friðriksson
m.a. á þann hátt að útbreiðslusvæði
og hrygningar- og fæðuslóð ýmissa
fisktegunda hefði stækkað og færst
norður á bóginn með auknum
hlýindum. Til dæmis fóru þorskur
og síld að hrygna í stórum stíl
norðanlands, en fram til 1920 var
hrygning þessara tegunda nánast
einskorðuð við suðurströndina.
Þá urðu margar suðlægar tegundir
algengar, svo sem makríll,
túnfiskur, sverðfiskur, augnasíld,
lýr, geirnefur og tunglfiskur. Á hinn
bóginn hafði hlýnunin þau áhrif að
loðnan, sem er kaldsjávarfiskur,
hætti hrygningargöngum sínum
í hlýsjóinn fyrir sunnan land og
hrygndi fyrir norðan og austan
land og á Hornafjarðarsvæðinu.
Þetta ástand hófst rétt fyrir 1930 en
virðist hafa gengið til baka 4–5 árum
seinna. Frá þeim tíma hrygndi loðna
að mestu sunnan lands og vestan.
Aukin útbreiðsla
Þessi lýsing hljómar að ýmsu
leyti kunnuglega sé hún höfð til
samanburðar við ástandið núna. Á
yfirstandandi hlýindaskeiði hafa
svokallaðar suðlægar tegundir við
Ísland, fyrst ýsa og svo í kjölfarið
skötuselur, langa og blálanga,
aukið útbreiðslusvæði sín vestur og
norður fyrir land sem hefur gefið
þessum stofnum möguleika á að
stækka. Nú er svo komið að meira
en helmingur ýsustofnsins mælist úti
fyrir Norðurlandi í árlegu togararalli
Hafrannsóknastofnunar en fyrir
nokkrum áratugum var lítið að hafa
af ýsu fyrir norðan.
Þorskurinn heldur sínu striki
En hvernig hefur þorskinum,
mikilvægasta fiskstofni lands-
manna, reitt af í þessum
umbreytingum í hafinu? Að
sögn Guðmundar Þórðarsonar
sviðsstjóra botnsjávarlífríkis
á Hafrannsóknastofnun hefur
hlýnun sjávar ekki breytt miklu
um útbreiðslusvæði hans enn sem
komið er. Þorskinn er að finna bæði
í kaldari sjó og hlýrri, fyrir norðan
land og sunnan. Hann er í umhverfi
sem virðist henta honum ágætlega.
Á hlýindaskeiðinu á fyrri hluta
20. aldar stækkaði þorskstofninn við
Ísland mjög mikið. Þorsklirfur rak í
ríkum mæli til Grænlands þar sem
seiðin ólust upp og skiluðu sér til
baka til Íslands sem fullorðinn fiskur.
Að auki fékk þorskstofninn mikla
friðun á stríðsárunum þegar erlend
veiðiskip hurfu af miðunum hér
við land. Að því kom svo á sjöunda
áratugnum að veður kólnaði á ný,
þorskveiðar við Grænland hrundu,
bæði vegna kólnunarinnar og
ofveiði, og Grænlandsgöngurnar til
Íslands heyrðu að mestu sögunni til.
Þorskveiðar við Grænland hafa aukist
á undanförnum árum úr um 3000
tonnum 2010 í um 15 þúsund tonn
2015 og 2016 og spilar þar hlýnun
sjávar eflaust hlutverk. Magn þorsks
við Vestur-Grænland er samt ekki
nema lítið brot af því sem áður var.
Innrás makrílsins
Óvæntasta breytingin af völdum
hlýnunar sjávar var koma makrílsins
hingað til lands. Hér er um að ræða
hreina viðbót utan frá við fiskafla
landsmanna upp á nálega 170 þúsund
tonn árlega síðustu árin og hefur
skilað á bilinu 10-24 milljörðum
króna í útflutningstekjum. Það eru
aðeins rúm tíu ár síðan makríllinn
fór að veiðast hér að einhverju ráði
(árið 2007) en hann varð fljótlega
ein verðmætasta fisktegundin.
Ekki fer samt hjá því að hrollur
fari um marga þegar makríll
flæðir í svona miklu magni yfir
Íslandsmið og þar með yfir helstu
hrygningarstöðvar hefðbundinna
nytjafiska okkar. Ljóst er að þessi
innrásarher bæði gefur og tekur.
Hann er jú kominn hingað í ætisleit.
Sumir kenna makrílnum um hrun
sandsílastofnsins. Aðrir hafa
áhyggjur af þorskungviðinu.
Þá hefur verið bent á að
fljótlega eftir að hlýindaskeiðið
hófst, eða í kringum aldamótin
2000, hafi nýliðun aukist mjög í
hlýsjávarstofnunum svokölluðu,
humar, löngu, keilu, blálöngu og
flatfisk. Þetta náði hámarki árið
2010 en síðan virðist nýliðunin hafa
hrunið í öllum þessum stofnum og er
humarinn gleggsta dæmið um það.
Vottur af nýliðun er þó farinn að sjást
aftur í einhverjum þessara stofna.
Rannsóknir Hafrannsóknastofnunar
á fæðu makrílsins hér við land
hafa ekki leitt í ljós neitt augljóst
samband á milli hans og áðurnefndra
breytinga.
Loðnustofninum hrakar
Stærsta neikvæða breytingin
samfara hlýnun sjávar við Ísland er
sú að loðnustofninum hefur hrakað
mjög. Loðnuafli Íslendinga hefur
farið úr meira en einni milljón tonna
í upphafi hlýindaskeiðsins niður í
allt að 100 þúsund tonn þegar verst
hefur látið. Loðnan hefur að því
er virðist hopað fyrir hlýindunum
á undanförnum árum, haldið sig
lengra norður í höfum og vestar
yfir grænlenska landgrunninu.
Jafnframt hefur dregið úr
nýliðun og loðnustofninn hefur
minnkað. Þorsteinn Sigurðsson
sviðsstjóri uppsjávarlífríkis á
Hafrannsóknastofnun bendir á
að samfara þessu virðist vera að
skapast aftur það ástand sem lýst
er í bók Bjarna Sæmundssonar frá
árinu 1926 að loðnan sé farin að
hrygna úti af Norðurlandi.
Hnignun loðnustofnsins er
afar slæm í tvennum skilningi
því annars vegar er loðnan einn
verðmætasti nytjafiskur okkar þegar
allt leikur í lyndi og hins vegar er
hún aðalfæða þorsksins og annarra
tegunda. Hjálmar Vilhjálmsson
fiskifræðingur orðaði það svo
einhvern tímann, að verðmætasta
loðnan væri sú sem hafnaði í
þorskmaga.
Jákvætt – neikvætt
Í fyrirsögn þessa pistils er spurt
hvort hlýnun sjávar sé til góðs
eða ills fyrir fiskistofnana þegar
á heildina sé litið. Guðmundur
Þórðarson segir að hvorki sé hægt
að svara því játandi eða neitandi.
Svarið fari eftir því með hvaða
gleraugum sé horft á málið.
„Loðnugöngurnar eru orkuinn-
flutningur norðan úr hafi á
Íslandsmið. Makríllinn er að
taka orku af Íslandsmiðum en
aflaverðmætið er mikið. Það er fátt
bara gott eða vont í náttúrunni og
ekki hægt að setja verðmiða á þetta,“
segir hann.
Þorsteinn Sigurðsson tekur í
sama streng:
„Það er ekki hægt að svara
þessari spurningu á annan hvorn
veginn. Menn hafa alltaf litið á
hækkandi hitastig sem jákvætt
fyrir Ísland en við erum að stórum
hluta með fisktegundir sem aðlaga
sig því hitastigi sem er hverju sinni.
Þetta getur bæði verið jákvætt og
neikvætt. Hlýnunin er klárlega
neikvæð þegar kemur að þeim
fiskum sem venjulega nýta loðnuna
frá sumri og fram á veturinn því hún
er ekki til staðar með sama hætti og
var fyrir um 20 árum. En svo er það
kannski líka jákvætt að loðnan skuli
vera farin að hrygna fyrir norðan
land því þá er hún aftur aðgengilegri
sem fæða annarra fiska lengur en
áður hringinn í kringum landið.“
Súrnun sjávar
Að lokum má svo minna á að önnur
og alvarleg afleiðing af breyttum
umhverfisskilyrðum er súrnun
sjávar. Ef súrnunin fer að verða
mikil og hryggleysingjar geta ekki
tímgast og vaxið eru fiskseiðin svipt
fæðu sinni. Að sögn Guðmundar
bendir ekkert til þess að þetta gerist
í náinni framtíð. Súrnunin mælist á
miklu dýpi en því miður virðist sem
hún færist ofar og ofar með hverju
árinu.
Hlýnun sjávar blessun eða bölvun?
Í eina tíð þótt hæfilegt að skammta
fulltíða karlmanni fjórða hlut af
hertum meðalþorski í máltíð en
kvenfólki og unglingum minni
auk þess fylgdi með hnefafylli af
sölvum eða bútur af hvannarót.
Viðbitið var súrt smjör, því nýtt
smjör var ódrýgra. Þeir sem áttu
erfitt með að tyggja harðan fisk
fengu hann bleyttan í sýru. Roð,
sporðar, uggar og þorskhausabein
var hreinsað og látið saman við skyr
á sumrin og skammtað á veturna
með súrskyrinu.
Flestan fisk má herða
Fyrrum var skreið ýmist þurrkuð
á rám eða görðum. Fiskur sem
hengdur var upp á rá nefndist
ráskerðingur ef hann var kviðflattur,
en ráfiskur ef hann var hnakkaflattur.
Plattfiskur var kviðflattur og
þurrkaður á grjótgörðum. Flestan
fisk má herða en algengast að herða
þorsk, ýsu, steinbít og lúðu.
Draugur rífur í sig skreið
Í Eyrbyggju er sagt frá bænum
Fróðá á Snæfellsnesi þar sem
drepsóttir og afturgöngur herjuðu á
heimilisfólkið. Þegar ósköpin voru
í hámarki mátti nótt og dag heyra
drauga rífa í sig skreiðina á bænum
svo að harðfiskur hefur greinilega
verið vinsæll hjá lifandi jafnt sem
dauðum þar á bæ.
Sett niður í Jesú nafni
Sjómenn á áraskipum fyrr á tímum
settu ekki báta sína á flot nema
standa að í Jesú nafni. Enginn
róður hófst án þess að beðin væri
sjóferðabæn og í flestum skipum
var fjöl með blessunarorðum
ætluðum fleyinu.
Náfiskur
Ekki þótti alltaf gott að veiða
meira en aðrir því að sá sem varð
allt í einu fiskinn upp úr þurru var
líklega feigur og fiskurinn sem hann
veiddi kallaður náfiskur. Þetta gat
þó einnig snúist við því ef fiskinn
formaður fór allt í einu að afla illa
var það líka talið feigðarmerki.
Illt að mæta konu
Áður fyrr þótti slæmt að mæta konu
á leið til skips og ef vinnukonur
voru sendar til að ræsa áhöfn lögðu
þær sig allar fram við að mæta ekki
sjómönnunum sem voru á leið til
báta sinna á leiðinni.
Nakin kona í draumi
Í eina tíð vildu sumir tengja
drauma um konur við óhöpp um
borð. Dæmi um slíkt er að sjómann
dreymdi eiginkonu skipsfélaga
sína kviknakta. Hann bar það upp
við hina um borð og þeir túlkuðu
drauminn þannig að núna kæmi
eitthvað upp á. Það varð líka raunin,
því sama dag strandaði báturinn.
Nöfn tengd hafinu
Íslendingar hafa sótt hugmyndir að
nafngiftum til hafsins. Til dæmis
kvenmannsnöfnin Unnur, Bára og
Alda og karlmannsnöfnin Ægir og
Sævar.
Fiskurinn hefur fögur hljóð
Flestir fiskar geta myndað hljóð
og margar tegundir nota hljóð til
samskipta við makaleit, sem vörn
gegn rándýrum og í torfumyndun.
Hljóðin eru annaðhvort mynduð
með því að fiskarnir nudda saman
líkamspörtum eða með vöðva í
sundmaganum. /VH
Eitt og annað
tengt sjó
STEKKUR
HLUNNINDI&VEIÐI
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Mynd / Síldarvinnslan
ú er svo komið að meira en helmingur ýsustofnsins
mælist úti fyrir Norðurlandi í árlegu togararalli Haf-
rannsóknastofnunar en fyrir nokkrum áratugum var
lítið að hafa af ýsu fyrir norðan.
orskinn er að finna bæði í kaldari sjó og hlýrri, fyrir
norðan land og sunnan. Hann er í umhverfi sem
virðist henta honum ágætlega.
Á hlýindaskeiðinu á fyrri hluta 20. aldar stækkaði þor-
skstofninn við Ísland mjög mikið. Þorsklirfur rak í ríkum
mæli til Grænlands þar sem seiðin ólust upp og skiluðu sér
til baka til Íslands sem fullorðinn fiskur.
á hefur verið bent á að fljótlega eftir að hlýindaskeiðið
hófst, eða í kringum aldamótin 2000, hafi nýliðun
aukist mjög í hlýsjávarstofnunum svokölluðu, humar,
löngu, keilu, blálöngu og flatfisk. Þetta náði hámarki árið
2010 en síðan virðist nýliðunin hafa hrunið í öllum þessum
stofnum og er humarinn gleggsta dæmið um það.