Bændablaðið - 22.03.2018, Qupperneq 22

22 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. mars 2018
Í Bogasal Þjóðminjasafna Íslands
stendur yfir athyglisverð sýning
sem ber heitið „Prýðileg reiðtygi“.
Þar gefur að líta íslenska söðla frá
fyrri öldum. Gefur sýningin góða
innsýn í það merkilega handverk
sem hér hefur verið unnið í
gegnum tíðina og oft við erfiðar
aðstæður, ekki síst í málmsmíði,
leðurvinnu, vefnaði og útsaumi.
Lilja Árnadóttir, sviðstjóri
munasafns, segir sýninguna
eingöngu byggða á munum sem
varðveittir séu í safninu og tilheyri
reiðmennsku og útbúnaði til að sitja
hest og ferðast á milli staða. Hún
er sjálf vel kunnug sveitastörfum
og hestamennsku og á uppruna
að rekja á bæ í Borgarfirði sem
heitir Beigaldi og er rétt sunnan
þjóðvegarins nokkrum kílómetrum
norðaustan við Borgarnes.
„Það sem við höfum dregið
hér fram eru m.a. munir þar sem
sérstaklega hefur verið lagt í
skreytingar og vandað til gerðar.
Mikið af þessu er mjög gamalt,
eða frá átjándu öld. Þetta eru hlutir
sem Þjóðminjasafnið eignaðist
fyrir löngu, en slíkir hlutir eru nú
að mestu horfnir úr almannaeigu.“
Lilja segir að í flestum tilfellum
sé vitað um uppruna gripanna og
eigendur. Ekki sé þó eins mikið vitað
um þá sem smíðuðu söðlana eða
unnu skreytingarnar sem á þeim eru.
Hún segir að mikið skreyttir söðlar
sem þarna megi sjá hafi augljóslega
ekki verið á færi almúgafólks að
eignast. Þetta séu söðlar sem hafi
verið mjög dýrir í framleiðslu.
Söðull var áður almennt heiti á
reiðtygjum karla og kvenna
Í hugum flestra er söðull trúlega
eingöngu yfir hnakk fyrir kvenfólk
sem sat þá þvert á baki hestsins. Það
er þó ekki upprunalega skilgreiningin
á orðinu söðull.
„Það eru til lýsingar í fornum
sögum um karlmenn og konur sem
riðu í skrautlegum söðlum. Á fyrri
öldum var orðið söðull bæði notað
fyrir reiðtygi karla og kvenna. Var
þá talað um karlsöðla og kvensöðla.
Orðið hnakkur kemur seinna til sögu
og getum við aðeins séð þróunina í
þessu hér í Bogasalnum.“
Þessi skýring stemmir vel við
fagheiti þeirra sem smíðuðu þessa
gripi, en þeir hafa alla tíð verið
kallaðir söðlasmiðir. Þá gildir einu
hvort um smíði á nútíma hnökkum
er að ræða eða önnur reiðtygi.
Lilja segir að sérfræðingar
Þjóðminjasafnsins telji að á bak við
smíði á þeim gripum sem þarna eru
til sýnis hafi eingöngu verið íslenskt
hagleiksfólk.
Íslensk málmsmíði var á mjög
háu stigi
„Málmsmíði var á mjög háu
stigi hér á landi og sést það vel í
silfurgripum sem varðveist hafa.
Einhvern veginn í ósköpunum hafa
menn í fásinninu og við frekar
lélegar aðstæður getað búið þetta til.
Ekki var þéttbýlinu þá heldur til að
dreifa, en einstaka menn hafa samt
komið sér upp góðum verkstæðum
og verið listasmiðir.
Mest af þessu söðulskrauti er
drifið eins og kallað er, en þá er
mynstrið stansað í málminn.“
Lilja segir að þessi aðferð við að
búa til upphleyptar myndir í málm
og leður hafi verið kölluð drifsmíði
og þá talað um drifnar skreytingar.
„Ef maður er hestfær getur maður
líka svolítið velt því fyrir sér hvernig
það hefur verið að sitja hest í söðlum
sem við köllum hellusöðla. Slíkur
söðull er alprýddur málmleggingum
og reiðkonan varð að sitja alveg
þvert á reiðstefnu. Það hefur verið
mjög erfitt fyrir bakið og líka erfitt
að stjórna hestinum. Varla hefur
verið hægt að sitja í slíkum söðli
nema á mjög hægum gangi því
ekki er nokkur leið að sitja svona á
mikilli ferð og halda jafnvæginu um
leið. Enda má ætla að ekki hafi verið
farnar mjög langar vegalengdir í
svona búnaði. Þetta hefur meira
verið notað spari, eins og þegar riðið
var til kirkju.“
Stöðutákn síns tíma
Lilja segir að oftast hafi verið stutt til
kirkju og ríkir bændur sem höfðu ráð
á svo veglegum söðlum hafi líka átt
sínar eigin kirkjur. Notkun þessara
skrautlegu söðla hafi því verið
svolítið sjónarspil fyrir efnafólk
að sýna ríkidæmi sitt. Vel skreyttir
söðlar hafi því verið eins konar
„Prýðileg reiðtygi“ áhugaverð sýning í Bogasal Þjóðminjasafnsins:
Söðlar fortíðarinnar voru stöðutákn líkt
og glæsibifreiðar nútímamannsins
MENNING&LISTIR
Þessi mynd af fólki á hestum við íslenskan torfbæ birtist í The Penny Magazine. Mynd/Úr sýningarskrá ÞÍ
Lilja Árnadóttir, sviðstjóri munasafns Þjóðminjasafns Íslands. Í forgrunni
og í bakgrunni gefur að líta hluta sýningargripa sem tilheyra söðlanotkun
fyrri alda. Mynd/HKr.
Mynd/HKr.
Vatnslitamynd af sveifarsöðli, svokölluðum hellusöðli. 1 sveif, 2 frambrík,
Mynd/Úr sýningarskrá ÞÍ
Reiðakúla eða reiðaskjöldur frá
17. öld úr látúni. Skjöldurinn er
dálítið hvelfdur með hnappi á
laufmunstri og dýrum: ljóni, hirti og
hundi á hlaupum í skógi. Á stéttina
með latínuletursupphafsstöfum:
RIDTV VARLEGA DRECKTV
SPARLEGA DAVDINN KEMVR
SNARLIGA – (Ríddu varlega, drekktu
sparlega, dauðinn kemur snarlega).
Mynd/Úr sýningaskrá ÞÍ
Bryggjuhnakkur frá 18. öld. Setan er
vaðmálsklædd en blökur eru úr leðri.
Virkin sver og vel gerð, sennilega úr
íslensku birki.
Mynd / Úr sýningaskrá ÞÍ