Bændablaðið - 26.09.2019, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 26. september 201916
Plöntur beita mörgum og
margvíslegum leiðum til að
lifa veturinn af. Einærar
plöntur lifa af sem fræ sem
geymist í jarðvegi. Séu
aðstæður óhagstæðar geta
fræ sumra tegunda legið í
dvala í jarðveginum í nokkur
ár en að jafnaði spíra fræin
að vori, vaxa upp og blómstra
og mynda fræ sem fellur að
hausti.
Tvíærar plöntur safna forða
í rótina á fyrra ári og rótin lifir
veturinn af. Á öðru ári blómstrar
plantan og myndar fræ. Margar
tegundir fjölærra plantna og
laukjurta beita svipaðri aðferð.
Þær vaxa upp að vori, vaxa
og dafna yfir sumarið, safna
forðanæringu í rótina eða lauk­
inn, sölna að hausti og lifa í dvala
neðanjarðar yfir veturinn. Þar
sem snjór liggur eins og teppi yfir
jarðveginum eru plönturnar vel
varðar fyrir umhleypingum og
grasbítum sem byggja lífsafkomu
sína á þeim yfir veturinn.
Tré og runnar sölna ekki á
haustin og þurfa því að beita
öðrum ráðum til að lifa veturinn
af. Sum tré eru sumargræn
en önnur græn allt árið. Lauf
sígrænna trjáa nefnist barr, er
yfirleitt langt og mjótt og með
vaxhúð sem dregur úr útgufun.
Fyrir lauffall á haustin
draga lauftré blaðgrænuna úr
blöðunum og senda hana niður
í rótina til geymslu, rétt eins
og hagsýnir heimilishaldarar
safna vetrarbirgðum í búrið
sitt. Blaðgrænan er byggð upp
af efnum sem trén eiga ekki
greiðan aðgang að og þurfa að
eyða mikilli orku í að fram leiða.
Eftir í blöðunum verða efni sem
trén hafa minna fyrir að búa til.
Efnin sem eftir verða eru gul
eða rauð og eru ástæðan fyrir
því haustlitur trjánna er yfirleitt
í þeim litum.
Á haustin er að finna í brumi
trjáplantna fullþroskaðan vísi að
vexti næsta árs. Vaxtarvísirinn er
vel geymdur í bruminu og það
ver hann fyrir vetrarkuldanum.
Frost að vori, eftir að brumið
hefur opnað sig, getur skemmt
vaxtarvísinn varanlega.
Til þess að tré laufgist að
vori þarf lofthiti að vera kominn
upp fyrir ákveðið lágmark en
í öðrum tilfellum þarf dag­
lengd að hafa náð ákveðnum
klukku stunda fjölda. Langir
hlýindakaflar á veturna geta
því vakið ýmsar trjátegundir,
einkum frá suðlægari slóðum
þar sem vorar fyrr en á Íslandi,
af dvala sínum og blekkt tré til
að halda að það sé komið vor.
Þegar slíkt gerist eru miklar
líkur á frostskemmdum ef það
kólnar hratt aftur líkt og gerðist
í páskahretinu vorið 1963. Lítil
hætta er á þessu hjá plöntum
sem koma frá svæðum sem eru á
næstu eða sömu breiddar gráðum
og Ísland.
Kólni hratt er hætt við að
vökvinn í plöntufrumunni frjósi.
Við það eykst rúmmál hans og
hætta á að frumuveggurinn rifni
en það leiðir til kalskemmda.
Miklu máli skiptir að plöntur
kólni það hægt á haustin að
vatn nái að út úr frumunum í
þeim takti sem eðlilegastur er
fyrir hverja tegund. Dæmi er
um að snögg kólnun niður í
10°C hafi drepið tré sem annars
þola kuldann allt að níutíu
frostgráðum. Stutt haust valda
því að plönturnar ná ekki að
mynda eðlilegt frostþol og eru
því viðkvæmari en ella. /VH
STEKKUR
Hlýnun á norðurskauts svæðinu
hefur verið meira en tvöfalt
hraðari en að meðaltali á jörðinni
á síðustu tveimur áratugum. Þetta
kom fram í fréttatilkynningu
sem Hafrannsóknastofnun og
Veðurstofa Íslands sendu frá sér
í gærmorgun. Þar er vísað til
nýrrar skýrslu milliríkjanefndar
Sameinuðu þjóðanna um lofts­
lags breytingar (IPCC) um áhrif
loftslagsbreytinga á hafið og
freðhvolfið.
Þessa mögnun hlýnunar má að
hluta rekja til samdráttar hafíss og
snjóþekju á sama tíma. Á komandi
árum og áratugum munu jöklar enn
hörfa víðast hvar og snjóhula að vetri
endast skemur. Matvælaöryggi og
skilyrði til búsetu á norðurskauts­
svæðinu munu breytast. Breytinga er
að vænta á náttúruvá, m.a. á flóðum
í ám, snjóflóðum, skriðuföllum
og vandamálum vegna óstöðugra
jarðlaga, sem gera má ráð fyrir að
hafi áhrif á innviði, ferðamennsku
og aðstæður til útivistar.
Grænlandsjökull rýrnar hratt
Leysingarvatn frá jöklum mun
stuðla að áframhaldandi hækkun
sjávar stöðu. Þar munar mest um
bráðnun Grænlandsjökuls, en á
tíma bilinu 2006–2015 rýrnaði
Grænlands jökull að meðaltali um
280 gígatonn á ári, sem samsvarar
um 0,8 mm hækkun sjávar borðs
heimshafanna árlega. Sjávarborð
heimshafanna hækkaði að jafnaði
um 3,6 mm á ári á tímabilinu 2005–
2015 og er sú hækkun 2,5 sinnum
meiri en á árabilinu 1901–1990.
Aftakaflóð verða algengari
Innan þrjátíu ára verða aftakaflóð
sem nú henda sjaldan algengari og
komi ekki til verulegrar aðlögunar
umfram það sem nú er gert mun
hækkun sjávar og tíðari aftakaflóð
auka verulega áhættu vegna sjávar­
flóða á lágsvæðum.
Þetta er meðal þess sem
kemur fram í nýrri skýrslu IPCC,
milliríkjanefndar um loftslags­
breytingar, sem kom út í gær. Þar er
einnig ályktað að metnaðar fullar og
samhæfðar aðgerðir eru nauðsyn legar
til þess að samfélög geti aðlagast
afleiðingum loftslagsbreytinga.
Rýrnun íss og snævar
mun aukast á 21. öldinni
Á komandi árum og áratugum
munu jöklar enn hörfa víðast hvar
og snjóhula að vetri endast skemur
og sífreri þiðnar enn frekar og
hjaðnar. Áhrifa þessara breytinga
mun gæta í rennsli vatnsfalla og á
háfjalla svæðum munu fjallahlíðar
verða óstöðugri vegna hörfunar
jökla og þiðnunar sífrera. Einnig
munu jaðarlón framan við jökla
stækka og slíkum lónum mun
fjölga. Búast má við að skriðuföll
og flóð muni eiga sér stað þar sem
slíkra atburða hefur ekki áður orðið
vart. Snjóflóðum mun sennilega
fækka og þau munu ekki ná jafn
langt frá fjallshlíð og áður, en
krapaflóðum og votum snjóflóðum
mun fara fjölgandi, jafnvel að
vetri til. Flóð í ám sem orsakast
af asarigningu á snjó verða fyrr á
vorin og síðar um haust en áður.
Þau verða líka tíðari hærra til
fjalla en fátíðari neðar í fjöllunum.
Breytingar á snjó, ís og jöklum
munu hafa áhrif á vistkerfi á landi
og í fersku vatni á heimskauta­ og
háfjallasvæðum. Búsvæði tegunda
munu hnikast til norðurs og yfir
á hærri svæði til fjalla sem hefur
áhrif á uppbyggingu vistkerfa og
framleiðni lífríkisins. Gert er ráð
fyrir að breytingarnar dragi úr
líffræðilegum fjölbreytileika þegar
fram í sækir og að tegundir deyja út
á líffræðilega einstökum svæðum.
Niðurstöður spálíkana benda til
þess að rýrnun íss og snævar muni
enn aukast á seinni hluta 21. aldar ef
losun gróðurhúslofttegunda verður
áfram veruleg. Verði stórlega dregið
úr losuninni á komandi áratugum er
líklegt að hægja taki á rýrnun sífrera
og snjóhulu, en leysing og hörfun
jökla mun halda áfram.
Hækkun sjávarborðs við
Ísland getur numið einum metra
Samkvæmt athugunum fer sjávar­
borð heimshafanna hækkandi og
verður hækkunin örari með árunum.
Samanlagt leysingarvatn frá jöklum
og jökulbreiðum leggur nú til
stærstan hlut þessarar hækkunar
og er umfram varmaþenslu hafsins
vegna hlýnunar. Samanlögð árleg
rýrnun hinna stóru jökulbreiða
Grænlands og Suðurskautslandsins
fer vaxandi. Massatap þeirra árin
2012–2016 var líklega meira en á
árunum 2002–2011 og margfalt á
við massatap áranna 1992–2001.
Að jafnaði hækkaði sjávarmál um
3,6 mm á ári á tímabilinu 2005–2015
(3,1–4,1 mm á ári) og er sú hækkun
2,5 sinnum meiri en á árabilinu
1901–1990, er hækkunin mældist
að jafnaði 1,4 mm á ári (0,8–2,0
mm á ári).
Í skýrslu vísindanefndar um
loftslagsbreytingar sem kom
út árið 2018 kemur fram að
haldi forsendur um álíka mikla
bráðnun jökulbreiða Grænlands
og Suðurskauts landsins verður
hækkun sjávar við Íslands strendur
innan við helmingur hnatt rænni
meðalhækkun. Landsig og landris
munu einnig hafa áhrif. Að teknu
tilliti til óvissu getur hækkun hér
við land út öldina nálgast einn
metra þar sem hún verður mest.
Hnattræn hlýnun hefur
breytt útbreiðslu fiskistofna
Áhrifa veðurfarsbreytinga á vistkerfi
norðurslóða gætir nú þegar í fiskafla
samkvæmt niðurstöðum skýrslu
milliríkjanefndarinnar.
Frá árinu 1970 hafa orðið breyt­
ingar í tegundasamsetningu í vist­
kerfum víða á landgrunnssvæðum
meginlanda samfara minnkandi
heildarafla. Vistkerfi á grunnslóð eru
undir álagi vegna hlýnunar sjávar,
aukinna sjávarhitabylgna, súrnunar
sjávar, minnkandi súrefnisstyrks
og hækkandi sjávarstöðu, sem og
óhagstæðra áhrifa frá margvíslegri
starfsemi mannsins á sjó og á landi.
Jafnframt verður tilfærsla í útbreiðslu
tegunda í átt til pólsvæða sem leiða
mun til breytinga í samfélagsgerðum
sem og minnkandi í fisksveiða með
aukinni hlýnun hafsvæða á 21.
öldinni.
Hraði þessara breytinga
verður mestur við miðbaug en
afleiðingarnar eru margbreyti­
legri á pólsvæðunum. Breytingar
á útbreiðslu og stofnstærðum
fiski stofna af völdum hlýnunar
hafa þegar haft áhrif á stjórnun
veiða úr mikilvægum stofnum og
á efnahags legan ávinning veiðanna.
Þetta hefur torveldað viðleitni haf­
og fiskveiðistjórnunarstofnana til
þess að tryggja gott ástand vistkerfa,
mynda efnahagslegan ávinning og
styrkja lífsafkomu. /HKr.
LOFTSLAGSMÁL
Veturinn í
garðinum
Merkjanlegar og líklegar breytingar í hafi og freðhvolfi
1950 2000 2050 210
Helstu vísar fyrir sviðsmyndir með lítilli (RCP2.6)
og mikilli (RCP8.5) losun gróðurhúsalofttegunda.
Athuganir
Líkanreikningar
Reiknað RCP8.5
Reiknað RCP2.6
(a) Styrkur CO2 í lofthjúpi (b) Fólkfjöldi
Innskotsmynd:
Hálendi
Láglendi &
strandsvæði Hnattrænt
(c) Meðalhiti jarðar
(vik frá 1986 - 2005)
(d) Hnattrænar sjávarstöðubreytingar
frá 1986 - 2005
(i) Sjávarhitabreytingar
(vik frá 1986 - 2005)
(e) Massatap íshvelsins
á Grænlandi
(í metrum sjávarborðshækkunar)
(f) Massatap íshvelsins
á Suðurskautslandi
(í metrum sjávarborðshækkunar)
(g) Massatap jökla (annarra en e og f)
(í metrum sjávarborðshækkunar frá 2015)
(h) Varmainnihald heimshafanna
0 - 2000m, aukning frá 1986 - 2005
(j) Líkur á sjávarhitabylgjum
Meðaltal við yfirborð sjávar
miðað við 1850 til 1900
(k) Sýrustig yfirborðssjávar
Hnattrænt meðaltal.
(i) Útbreiðsla hafíss
á Norðurhveli
(september)
(m) Útbreiðsla snævar á Norðurskautssvæðinu (júní)
(n) Útbreiðsla sífrera nærri yfirborði
Núverandi mat
J
H
lu
ti
a
f
m
ill
jó
n
(p
pm
)
Fj
öl
di
(m
ill
ja
rð
ar
)
m
ill
jó
n
m
ill
jó
n
m
ill
jó
n
pH
e
in
in
ga
r
H
lu
tf
al
ls
le
g
lík
in
di
m
m
m
m
210
Sjávarstöðuhækkun er nú meiri en gert var ráð fyrir í eldri spám:
Allar ísbreiður og jöklar á jörðinni eru
að minnka vegna loftslagsbreytinga
– Áhrifa veðurfarsbreytinga á vistkerfi norðurslóða gætir í fiskafla
Breytingar í hafi og freðhvolfi sem þegar eru merkjanlegar auk þeirra breytinga sem má vænta ef losun
gróðurhúsalofttegunda er mikil (RCP8.5) eða hóflegri (RCP2.6). Efst eru myndir sem sýna hið hnattræna samhengi
(a) styrk CO2 í lofthjúpi, (b) þróun fólksfjölda og spönn vænts fólksfjölda (innskotsmyndin sýnir fólksfjölda á
hálendissvæðum og strandsvæðum) og c) þróun hnattræns meðalhita. Fyrir neðan eru tveir dálkar sem sýna útbreidd
ummerki loftslagsbreytinga sem eru að eflast. Grænt og grænskyggð svæði sýna athuganir, en brún svæði sýna
niðurstöður líkanreikninga fyrir síðustu öld. Blátt sýnir sviðsmynd RCP2.6 og rautt RCP8.5.
Mynd d) sýnir hnattrænar sjávarstöðubreytingar til loka þessarar aldar en myndir e, f og g sýna framlag jökulhvela
og jökla til sjávarstöðubreytinga. Mynd h) sýnir hlýnun sjávar, þ.e. upptöku varma. Myndir i, j og k sýna breytingar
við hafsyfirborð: (i) hlýnun sjávar, (j) líkur á sjávarhitabylgjum (þ.e. tímabil þar sem sjávarhiti er óvenjuhár í nokkra
daga), og (k) sýrustig yfirborðssjávar. Myndir l, m og n sýna breytingar tengdar freðhvolfi: (l) útbreiðslu hafíss á
Norðurhveli að hausti, (m) snjóhulu á norðurskautssvæðinu í upphafi sumars og (n) útbreiðslu sífrera.