Bændablaðið - 10.10.2019, Blaðsíða 26

Bændablaðið | Fimmtudagur 10. október 201926
Lækningajurtir og saga lækninga
eru viðfangsefni bókar innar
Lífgrös og leyndir dómar sem dr.
Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir
þjóð fræðingur er að senda frá sér. Í
bókinni er meðal annars fjallað um
gamlar íslenskar lækningabækur
og hvernig þekking á íslenskum
lækninga grösum safnaðist saman,
blandaðist um tíma hjátrú og
göldrum, en varð um síðir að þeim
grasalækningum og lyfjaiðnaði
sem við þekkjum í dag.
Ólína hefur unnið að bókinni
Lífgrös og leyndir dómar hátt í tvo
áratugi með hléum en hún segir að
síðastliðin fjögur ár hafi hún unnið
að því að klára bókina, sem um
þessar mundir er að koma í verslanir.
Rætur læknisþekkingar
„Bókin fjallar um rætur þeirrar
læknisþekkingar sem við höfum
í dag. Ég rek þráðinn allt aftur að
bökkum Nílarfljóts á fornöld, kem
svo við á Íslandi og sökkvi mér niður
í elstu íslensku lækningahandritin
sem rekja má aftur til 12. og 13. aldar.
Þessi gömlu lækningahandrit bera
samnorræn einkenni og hafa verið
eignuð danska grasafræðingnum,
kanúkanum og lækninum Henrik
Harpestræng. Þeirra á meðal eru
íslensk handrit sem bera óneitanlega
líkindi af ritum Harpestrængs og
eru kölluð Harpestræng-handritin.
Kenningin er sú að þau hafi borist
til Íslands ýmist frá Danmörku eða
Noregi,“ segir Ólína.
Handrit frá Hrafni
Sveinbjarnarsyni?
„Hins vegar tel ég að eitt þessara
handrita megi hugsanlega rekja til
Hrafns Sveinbjarnasonar goða í
Dýrfirðingagoðorði, læknis og sam-
tíma manns Harpestræng á tólftu og
þrettándu öld.
Harpestræng hafði sínar lækn-
ingar eins og aðrir Evrópumenn á
sínum tíma frá Salerno-skólanum
á Ítalíu. Bretar voru líka eins og
aðrir undir áhrifum frá Salerno og
ekki síst menntamenn í Canterbury.
Hrafn kom þar við
á ferðum sínum og
gaf heilögum Tómasi
Becket rostungs-
tennur að gjöf auk
þess sem hann gekk
suður til Evrópu
bæði til Spánar og
Ítalíu. Allar líkur eru
á því að Hrafn hafi á
ferðum sínum kynnt
sér lækningar og að
rekja megi lækninga-
aðferðir hans til
Háskólans Salerno á
Ítalíu,“ segir Ólína.
Hún telur ekki
ólíklegt að Hrafn
hafi getað komist
yfir lækninga handrit
Harpestrængs og ef til
vill bætt eða skrifað inn
í sjálfur eigin þekkingu.
„Að minnsta kosti er
handritið sem ég vil
eigna Hrafni upprunnið
frá Geirröðareyri sem
nú heitir Narfeyri á
Snæfellsnesi og þar
bjuggu ættmenni Hrafns.
Þar bjó systir hans og
þangað flúði sonur hans undan
Þorvaldi Vatnsfirðingi. Lækninga-
bókin sem um ræðir er afrituð þar
árið 1387, eins og kemur fram í
handritinu sjálfu, og ég tel vel líklegt
að ritið sem bókin var skrifuð eftir
hafi verið frá Hrafni komið.“
Ólína segir að bókin sé býsna
„Harpestrængsleg“ og að jurtirnar
sem nefndar eru í henni séu flestar
erlendar en að það sé svo sem ekki
skrýtið því slíkt einkenni flest elstu
lækningahandritin.
Íslendingar fljótir að skapa
eigin þekkingargrunn
„Sjálfri hefur mér þótt gaman að
skoða og sjá hvernig þekkingar-
sköpun breytist með tímanum og
hvað Íslendingar voru fljótir að búa
til sinn eigin þekkingargrunn um
villtar íslenskar plöntur.
Þetta sjáum við meðal annars í
Grasnytjum séra Björns Halldórs-
sonar í Sauðlauksdal, Búnaðarbálki
Eggerts Ólafssonar og fleiri 17. og
18. aldar ritum.“
Listi yfir innlendar
og erlendar plöntur
Í bókinni Lífgrös og leyndir dómar
er viðauki þar sem taldar eru upp
allar íslenskar villtar plöntur sem
koma við sögu í ritum frá 17. og
18. öld auk þess sem þar er listi yfir
erlendar plöntur sem nefndar eru í
íslenskum lækningahandritum.
Blendin þekking bætist við
Ólína segir að til séu nokkur
gömul íslensk lækningarit og
að hún taki þau merkustu til
umfjöllunar í bókinni. „Það elsta
er í AM 655 4to – það er ekki
nema átta blöð og gengur eins
og rauður þráður í gegnum allar
íslensku lækningabækurnar sem á
eftir komu. Ég kalla það Gömlu
gersemina. Handritið sem ég kalla
„Hrafnsbók“ er í AM 194 8vo.
Dyflinnarhandritið svokallað er
líka frægt og mjög áhugavert en það
er varðveitt í Dublin þrátt fyrir að
vera íslensk lækningabók. Þar í er
lækningabók Þorleifs Björnssonar
hirðstjóra.
Bækurnar ganga í ýmsum
afskriftum í gegnum aldirnar.
Smám saman bætist eitt og annað
inn í þær og þegar kemur fram á
17. öld er efni þeirra orðið ansi
blendið. Inn í afskriftirnar er bætt
rúnum, galdrastöfum, særingum,
bænum og ýmsu hjátrúartengdu
efni. Eftir það er ekki alltaf gott
að gera greinarmun á galdrabók
og lækningabók enda eru þess
dæmi að menn hafi jafnvel verið
dæmdir á bálið sem galdramenn
fyrir að hafa haft lækningabók í
fórum sínum.“
Ólík nálgun á lækningar
Ólína segir að fólk hafi verið öðruvísi
tengt við veruleika fyrr á öldum en í
dag. „Það var litið til himintunglanna
og notað daga val til framkvæmda.
Helstu lækningaúrræðin voru blóð-
Bókaðu núna á baendaferdir.is
Sími 570 2790 | bokun@baendaferdir.is | Síðumúla 2, 108 RVK
Verð: 199.900 kr. á mann í tvíbýli.
Mjög mikið innifalið!
sp
ör
e
hf
.
Við bjóðum upp á glæsilega aðventuferð til Austurríkis
og hefjum ferðina í borg barokksins, hinni stórkostlegu
Salzburg. Borgin er einstök á aðventunni og jólamarkaður
hennar einn sá fallegasti í heimi. Virkisbærinn Kufstein
í Tíról tekur því næst á móti okkur og minnir helst á
myndskreytt ævintýri. Upplifðu allt það stórkostlega sem
aðventan í Austurríki hefur upp á að bjóða!
Aðventusveifla í Salzburg & Tíról
1. - 8. desember
Fararstjóri: Þóra Björk Valsteinsdóttir
BÆKUR& MENNING
Lífgrös
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir þjóðfræðingur. Mynd / HKr.
Thomas Bartholin, prófessor við
Hafnarháskóla seint á sautjándu
öld, var kominn af merkri ætt lækna
og vísindamanna og tileinkaði sér
sjálfur ýmsar markverðar læknis-
fræði legar nýjungar á sinni tíð.
Þekktastur er hann fyrir uppgötvanir
sínar á eitlakerfi manns líkamans.
Bartholin var þó barn síns tíma.
Hann virðist hafa verið altekinn af
samkenndar- og líkindafræðum og
bæði stundaði og kenndi lækningar
í þeim anda. Með samkenndar-
kenningum skýrði hann það að
tveir bræður sem bjuggu fjarri
hvor öðrum veiktust samtímis af
hlaupabólu. Hann taldi að ef rautt
klæði væri lagt á hörund hlypi
blóð út í hörundið. Líkt tengdist
líku sjúklingum til lækningar.
Til að lækna froskpöddubit taldi hann ráðlegt að halda í lófa sér
þurrkuðum froskpöddum. Nota skyldi beinamjöl úr sköflungi til að
græða sérstaklega sár á fótleggjum, en beinamjöl úr höfuðskel til
að græða sár á höfði. Þá skrifaði hann margt um flutning sjúkdóma
(transplantatio morborum) úr mönnum í dauða hluti, dýr og menn. Í
formála Vilmundar Jónssonar að Lækningabók Þorkels Arngrímssonar,
Curationes, segir frá tiltektum Thomasar Bartholins við Hafnarháskóla.
Gamall prófessor að nafni Thomas Fincke tók kveisu og gerðist
uppþembdur. Spænskur hundur var lagður á kvið honum. Ekki var
seppi fyrr orðinn heitur en hann æddi á dyr og engdist spúandi – kveisa
þess gamla hafði hlaupið í hundinn. „Vinnukona á heimilinu hafði
tannverk og sami hundur var lagður við kinn henni. Svíaði þegar, en
hundurinn hljóp ýlfrandi um stofuna, og hafði auðsjáanlega tekið
tannverkinn.“ Meðal annars ráðlagði hann yfirlestra til að auka verkun
lyfja, til dæmis þetta vers:
Sanguis mane in te, sicut Christus fecit in se.
Sanguis mane in tua vena, sicut Christus in sua poena.
Sanguis mane fixus, sicut Christus cum fuit crucifixus.

Já, það gekk á ýmsu við Hafnarháskóla í þann tíð. Umhugsunarvert er
að á sama tíma og aðferðir sem þessar voru iðkaðar og kenndar sem
viðtekin fræði við norræna háskólastofnun var fólk brennt á báli fyrir
rúnapár og lækningablöð sem lágu til grundvallar iðju af sama toga.
Samkenndarkenningin