Spássían - 2012, Blaðsíða 38

38
allra umhverfi shreyfi nga nútímans.
Vistkerfi er vinsæl mynd af því hvernig
ólíkar lífverur eru háðar hver annarri
og viðhalda kerfi nu í sameiningu.
Barry Commoner, vistfræðingur og
fyrrum forsetaframbjóðandi í Banda-
ríkjunum, dró meginhugmyndina
saman í því sem hann kallaði Fyrsta
lögmál vistfr æðinnar: „Everything is
Connected to Everything Else”.6
Líkt og hugtakið fj ölbreytileika má
yfi rfæra vistfræðilegu hugmyndina
um samspil og tengsl á menningarleg
kerfi , og þess má sjá mörg dæmi
í Jarðnæði. Aðal viðfangsefni
skáldsögunnar er einmitt hvernig
hægt sé að koma aft ur á tengslum sem
hafa slitnað og hvernig hægt sé að
mynda ný. Ferð Oddnýjar til staða þar
sem forfeður hennar bjuggu sprettur
af þörf til að endurnýja tengslin við
fortíð hennar og fj ölskyldunnar, sem
og hins náttúrulega umhverfi s sem
tengist þeim. Í Jarðnæði virðast jafnvel
tengslin við landið geta gengið að
erfðum, með genunum, eins og þegar
Vestur-Íslendingar koma frá Kanada
til lands forfeðranna og fara að gráta
(188). Umhverfi sleg og samfélagsleg
vandamál eru hins vegar rakin til
þess að tengslin vantar, til dæmis í
iðnvæddum landbúnaði: „Ég held að
bændur ættu að fara í sálgreiningu
og endurhugsa tengsl sín við jörðina”
(176).
AFTURHVARF TIL
GULLALDARINNAR
Í bakgrunni þessarar leitar að
tengslum í Jarðnæði er þó ekki aðeins
vistfræðileg hugsun. Þar er einnig
gengið út frá því að rót vistrænnar krísu
nútímans sé fj arlægð manneskjanna
frá náttúrunni: Við teljum okkur
ekki lengur hluta af náttúrunni
heldur æðri henni, sem gefur okkur
réttlætingu fyrir að arðræna umhverfi
okkar. Til eru margar kenningar
um það hvenær þessi skaðlega
mannhverfa hugsun þróaðist.
Lynn White Jr. heldur því fram í
frægri ritgerð sinni, „Th e Christian
Roots of Our Ecologic Crisis”, sem
umhverfi ssagnfræðingurinn Joachim
Radkau kallar „grundvallartexta um-
hverfi ssögunnar”7, að kristindómur
sé „mannhverfasta trú sem veröldin
hefur kynnst”8, og að þangað megi
rekja vistfræðilegar hörmungar
okkar tíma. Aðrir beina spjótum
sínum að vísindabyltingunni á 16.
og 17. öld, sem hafi með áherslu
sinni á skynsemishyggju farið að líta
á lifandi verur sem lítið annað en
vélar. Sumir fara jafnvel aft ur til síðari
hluta steinaldar og staðsetja upphaf
vandans í færslunni frá hirðingjalífi
til landbúnaðar. Þá hafi í fyrsta sinn
verið mögulegt fyrir mannkynið að
líta á sig sem eðlislega frábrugðið
öllu öðru í náttúrunni og að arðræna
plöntur og dýr á kerfi sbundinn hátt.
Þessar hugmyndir gera greinilega
allar ráð fyrir því að einu sinni hafi
mennirnir lifað í samlyndi hver við
annan og náttúruna, í liðinni Gullöld
samfélagslegs og umhverfi slegs sak-
leysis. Mýtuna um Gullöldina og
hnignun hennar má rekja allt aft ur til
forngrískra bókmennta. Verk og dagar
eft ir Hesiod segir frá fi mm öldum og
hefst á gullinni kynslóð manna, sem
lifðu áreynslulausu lífi og í eilífri æsku
í umhverfi allsnægta. Smám saman
hnignaði kynslóðunum þar til komið
var að járnkynslóð skáldsins sjálfs,
sem Hesiod kallar þá verstu og þá
sem ber mestu byrðar strits og vinnu.
Hér má þegar sjá ímyndað upphaf á
borð við Edensgarðinn fl éttað saman
við fordæmingu nútímamenningar,
áherslu sem er dæmigerð fyrir seinni
tíma umhverfi sverndarbókmenntir.
Hin glataða Gullöld er einnig
miðlægt þema í Jarðnæði. Oddný
er í eilífri leit að vísbendingum úr
fortíðinni sem gætu leitt okkur út
úr krísu nútímans og inn í réttlátari
og umhverfi slega sjálfbæra framtíð.
Vandi hennar liggur ekki aðeins í
því að hin klassíska Gullöld Íslands,
Víkingaöldin, hefur verið dregin í
svaðið af útrásarvíkingunum. Hún á
einnig í vandræðum með upphafl egu
víkingana. Jónas Hallgrímsson gat
enn trúað að andlegir yfi rburðir
og höfðingsskapur hefðu einkennt
„frjálsræðishetjurnar góðu”. En með
nútímaþekkingu á því hvernig þessir
landnámsmenn breyttu vistkerfi
landsins algjörlega á nokkurra
kynslóða tímabili, með skógarhöggi
og ofbeit, og gerðu stóran hluta af
áður grónu svæði að eyðimörk, verður
erfi tt frá umhverfi sverndarsjónarmiði
að trúa því að þetta hafi raunverulega
verið öld samhljóms milli manns
og náttúru. Þar sem Oddný er þar
að auki á móti ofbeldi og óréttlæti
tengir hún ekki margt gott „þessum
freku leiðindahundum, víkingunum“
(132).
Ein tilraun hennar til að komast
út úr þessum ógöngum er að fara enn
aft ar í tímann og einbeita sér ekki að
karllegum heldur kvenlegum arfi .
Það gerði einnig Svava Jakobsdóttir
í frægri skáldsögu sinni, Gunnlaðar
saga (1987). Svava færir syndafallið
til loka evrópsku bronsaldarinnar; þá
hafi friðsæl menning, þar sem konur
og menn voru jöfn og lifðu í samlyndi
við náttúrulegt umhverfi sitt, breyst
í stríðsmenningu feðraveldisins
undir nýjum konungi, Óðni. Af
bronsöldinni hafi því tekið við járnöld,
sem einkenndist af samkeppni,
hræðslu og vantrausti meðal manna
og miskunnarlausri eyðileggingu
náttúrunnar. Bakgrunnur Gunnlaðar
sögu er vistfemínísk teoría um að
arðrán kvenna og náttúru eigi sér
sameiginlegar rætur; feðraveldið
sjálft . Takist að sigra feðraveldið
opnist aft ur leiðin til menningar
sem einkennist af jafnrétti og
náttúrulegum samhljómi.