Spássían - 2011, Síða 8

8
Hvað er vísindaskáldskapur? Fjölmargir hafa reynt
að svara þeirri spurningu og eru skilgreiningarnar
jafn margar og fólkið sem spreytir sig á þeim.
Spássían lætur ekki sitt eftir liggja og leggur til
eftirfarandi skilgreiningu: Fantasían býr til sín
eigin (náttúru)lögmál á meðan vísindaskáldskapur
fylgir lögmálum okkar heims (eða viðurkenndum
hugmyndum um það hvernig þessi lögmál eru
eða gætu verið) en notar þau til að búa til nýja
heima. Um leið leggjum við til að skilgreiningar
sem þessar séu ekki teknar of bókstaflega.
Möguleikar annars konar heima eru sem sagt kannaðir í
vísindaskáldskap. The Blazing World sem hertogaynjan Margaret
Cavendish skrifaði á 17. öld er dæmi um það hvernig nota má
vísindaskáldskap til að fá útrás fyrir útópískar fantasíur, en í sögunni
verður ung stúlka keisaraynja yfir hliðstæðum heimi og besta vinkona
hennar, rithöfundurinn Margaret Cavendish, á þar margar sigur- og
sælustundir með henni. Saga H.G. Wells um Tímavélina frá lokum 19.
aldar er hins vegar dæmi um það hvernig nota má slík rit til að hreinsa
sig af hræðslu við framtíðina gegnum kaþarsis dystópíunnar. Hún
fjallar um ferðalag fram í tímann þar sem fylgjast má með hnignun
mannkyns og dauða jarðar.
Síbreytilegur heimur er eitt af meginviðfangsefnum vísinda-
skáldskapar. Stundum er vísindaskáldskapur eins og fyrsta skrefið í
aðlögun að einhverju nýju. Sem dæmi má nefna að vísindaskáldskapur
var nokkuð vinsælt form femínískra höfunda á 7. og 8. áratug síðustu
aldar. Joanna Russ, Ursula K. Le Guin, Kate Wilhelm, Marion Zimmer
Bradley, James Tiptree Jr. og margar fleiri settu fram hugmyndir
um heima þar sem hefðbundin kynjahlutverk voru teygð og toguð
og áhrif þess könnuð. Einnig má nefna að bandarískar kvikmyndir
og sjónvarpsþættir tengdar vísindaskáldskap settu svartan mann
í hlutverk forseta Bandaríkjanna löngu áður en Bandaríkjamenn
voru sjálfir tilbúnir til að kjósa Barack Obama. Í sjónvarpsþáttunum
Ég hef verið hörundsár íbúi í skjalaskúffu
merktri „vísindaskáldskap” og ég vil
komast út – sérstaklega þar sem svo margir
alvarlegir gagnrýnendur taka skúffuna
reglulega í misgripum fyrir hlandskál.1
Svo mörg voru þau orð rithöfundarins Kurts
Vonneguts og lýsa þau ansi algengu viðhorfi
þeirra „alvöru“ rithöfunda sem lagst hafa svo
lágt að beita vísindarskáldskaparforminu
í skrifum sínum. Margaret Atwood hefur
verið dugleg við að skrifa verk sem gerast
í framtíðarheimi en um leið reynt að
forðast að fá á sig stimpilinn leiða. Fáir
íslenskri rithöfundar hafa gengist við
þessari skilgreiningu og ef marka má orð
Helga Ingólfssonar um ritdóma á sögu hans
Runukrossum er mikilvægt að ritdómarar
fordæmi ekki á röngum forsendum:
Enn galnari þótti mér ritdómurinn, sem
smíðaði sína eigin forsendu: Að þar sem í
Runukrossum væri fjallað um framtíðina
og þar sem fram kæmi að einhverju leyti
frábrugðin tækni þeirri sem við þekkjum
í samtímanum, þá væri óhjákvæmilegt,
eins og ritdómarinn orðaði það, að dæma
söguna sem vísindaskáldsögu – og sem
slíka fordæmdi hann bókina. Að áfellast
Runukrossa sem vísindaskáldsögu sýnist mér
viðlíka gáfulegt og að álasa Hamskiptunum
eftir Kafka fyrir að vera ekki nógu nákvæm
skordýrafræði – paddan Gregor Samsa er jú
alltof stór til að vera trúverðug. Alla hluti
má fordæma á röngum forsendum. Það má
til dæmis áfellast Biblíuna fyrir að vera ekki
símaskráin, enda þótt ekki skorti nafnarunur
í bæði rit. Ég hef aldrei hugsað um eða
talað um Runukrossa sem vísindaskáldsögu.
Framtíðarsýn, já, jafnvel framtíðarsögu ef í
nauðirnar rekur, en ekki vísindaskáldsögu.2
Rangflokkun ber samkvæmt þessu
að varast. Færa má rök fyrir því að á
meðan þeir þættir sem oftast tilheyra
vísindaskáldskap eru ekki í forgrunni
sögunnar eigi ekki að skilgreina hana sem
slíka. Byron lávarður gaf árið 1816 út ljóðið
„Darkness“sem fól í sér ýmis kunnugleg
form vísindaskáldskapar, svo sem dauða
sólkerfisins, kulnun jarðar og hörmungar
mannkyns í kjölfar slíkra atburða.3 Hann
hefði sennilega lyft brúnum ef einhver
hefði stungið upp á að flokka ljóðið sem
vísindaskáldskap – enda hafði greinin ekki
verið skilgreind á þeim tíma. En spurningin
vaknar óneitanlega hvar draga eigi mörkin.
Hvaða þættir – og hversu margir – þurfa
að vera til staðar til að verk falli í þennan
flokk og er nóg að höfundurinn afneiti
flokkuninni? Getur Barbara Cartland þrætt
fyrir það að hún skrifi ástarsögur? Sennilega
ekki. Hvað með Jane Austen? Sláturhús
fimm eftir Kurt Vonnegut inniheldur bæði
tímaflakk og geimverur en dugar það
kannski ekki til að hún geti með réttu kallast
vísindaskáldsaga? Hvernig geimverur og
hvers kyns tímaflakk myndi réttlæta það?
Er von að bókmenntafræðingar klóri sér í
kollinum!
 Doris Lessing er annar höfundur sem hefur
fengið á sig vísindaskáldskaparstimpilinn
en ólíkt mörgum öðrum höfundum virðist
hún lítið kippa sér upp við það. Árið 1979
skrifaði hún í formála bókar sinnar Shikasta:
Geim- og vísindaskáldskapur er nú
frumlegasta grein bókmenntanna. Hann
er hugvitsamlegur og andríkur og hefur
þegar lífgað við margs konar skrif [...].
Þvílíkt fyrirbæri sem vísindaskáldskapur
hefur verið – brýst inn á sjónarsviðið, alveg
óvænt auðvitað, eins og gerist alltaf þegar
mannshugurinn er neyddur til útvíkkunar:
að þessu sinni í átt til stjarnanna, á sviði
vetrabrautanna, og hver veit hvert förinni er
heitið.4
Vandamálið er að vísindaskáldskapur er í
raun ekki formúla heldur frekar samansafn
af minnum sem byggja á tækni sem ekki
er möguleg í dag og vísa til veruleika sem
er frábrugðinn okkar. Það er því mjög
erfitt að sanna eða afsanna að eitthvað sé
vísindaskáldskapur.
 Vísindaskáldskaparstimpillinn hefur
gjarnan verið notaður af útgefendum til
að benda lesendum á að um bækur við
þeirra hæfi sé að ræða. Ófáir lesendur hafa
sérstakt gaman af því þegar höfundar láta
ímyndunaraflið leika lausum hala um svið
vísindanna og slík flokkun hjálpar þeim
að nálgast bækur við sitt hæfi. Það má því
allt eins segja að vísindaskáldskapur sé
það sem áhugamenn um vísindaskáldskap
kjósi að lesa og það sem andstæðingar
hans forðist. Samkvæmt Damon Knight,
vísindaskáldsagnahöfundi, er vísinda-
skáldskapur „það sem ég bendi á þegar ég
segi „vísindaskáldskapur“.“5 Rithöfundurinn
J.G. Ballard bætti um betur og sagði:
Allt er að verða vísindaskáldskapur. Frá
jaðri næstum ósýnilegs skáldskapar
hefur sprottið upp heildstæður veruleiki
tuttugustu aldarinnar. Það sem höfundar
nútíma vísindaskáldskapar finna upp
í dag munum við gera á morgun – eða
nánar tiltekið, eftir tíu ár, þótt bilið sé að
minnka. Vísindaskáldskapur er mikilvægasti
skáldskapur sem skrifaður hefur verið
síðustu 100 ár.6
1 „On Science Fiction,“ The Kurt Vonnegut Web.
Sótt 4. júní 2011 af http://www.vonnegutweb.
com/archives/arc_scifi.html. [Þýðing mín.]
2 „Runukrossar eftir Helga Ingólfsson“,
Andstreymis. Textinn er hluti af svari sem
Helgi skildi eftir í athugasemdakerfi bloggsins.
Sótt 2. júní 2011 af http://blog.eyjan.is/
stefan/2010/12/06/runukrossar-eftir-helga-
ingolfsson/.
3 Byron, Oxford University Press, 1985, ritstj.
Jerome J. McGann, 272.
4 Lessing, Doris, Shikasta, Cape, London, 1979.
[Þýðing Auður Aðalsteinsdóttir.]
5 Delany, Samuel R., Silent Interviews. On
Language, Race, Sex, Science Fiction, and some
Comics, Wesleyan University Press, Hanover,
1994, 191.
6 Ballard, J.G., „Fictions of Every Kind“, J.G.
Ballard, sótt 4. júní 2011 af http://www.
jgballard.ca/non_fiction/jgb_fictions.html.
Að vera – eða vera ekki –
vísindaskáldskaparhöfundur