Spássían - 2011, Síða 44

44
Lyklar sem ljúka upp túlkunarmöguleikum
Museo Reina Sofía er uppgötvun út af fyrir sig. Líkt og Prado er það
þjóðlistasafn og sérhæfir sig í varðveislu og miðlun nútímalistar,
einkum verka spænskra listamanna. Frá opnun safnsins 1990 hefur
það vaxið mjög og fyrir skemmstu vermdi það 16. sæti heimslistans
yfir mest sóttu söfnin (Prado var þar í 9. sæti).1 Aðsóknartölur
safnsins, rúmar tvær milljónir gesta á ári, má ekki síst rekja til
aðdráttarafls Guernicu en verkið hefur þar miðlæga stöðu.
Safnið er til húsa í fimm byggingum, þar af fjórum gömlum og
afar fallegum. Þar eru fastasýningar á safneigninni auk sýninga á
samtímamyndlist; yfirstandandi eru t.d. sýningar á verkum Yayoi
Kusama og Leon Golubs. Glæsileg nýbygging, hönnuð af franska
arkitektinum Jean Nouvel, var tekin í notkun 2005 og þar eru m.a.
skrifstofur, bókasafn, veitingahús og aðstaða til ráðstefnu- og
sýningarhalds.
Sýningargestir taka strax eftir því andrými sem listaverkin hafa í
sölum safnsins; áherslan er ekki á magn heldur yfirvegaða samstillingu
verka. Forráðamenn safnsins eru meðvitaðir um sýningarsamhengi,
þeim er raunar í mun að skapa samhengi sem opnar merkingarvíddir
listaverka. Safnið er fráhverft 20. aldar safnafyrirmyndum þar
sem listasagan er sögð sem rökrétt, línuleg þróun sem byggir á
hugmyndum um algildi og á vestrænu sjónarhorni.2 Þess í stað
er leitast við að draga fram ólík sjónarhorn á listasöguna og láta
áhorfandanum margvíslega lykla í té. Uppsetning verka í safnrýminu
felur í sér margar frásagnarleiðir, fremur en ákveðna frásögn. Við
þetta skapast andrúm sem virkjar túlkun sýningagesta, túlkun sem
fléttast saman við sögu, menningarminni, persónulega reynslu og
minningar hvers og eins.
Guernica í upprunalegu samhengi
Safngesturinn velur sér einfaldlega flökkuleiðir um safnið sem henta
hans áhugasviði. Í tilviki undirritaðrar lá leiðin um salina þar sem sýnd
eru verk frá 1900-1945 og hverfast um „útópíur og átök“ 20. aldarinnar.
Þar er leitast við að færa þjóðfélagssamhengi og hugmyndafræðileg
átök inn í safnrýmið og vinna þannig gegn upphöfnum skilningi á
safninu. Guernica er ekki lengur til sýnis eins og helgigripur í hofi
– heldur sem mikilvæg og táknræn listræn tjáning í samspili við
umhverfi sitt. Í verkinu kristallast dýnamísk leit Pablo Picasso að
róttækum tjáningarformum á framúrstefnuvettvangi listarinnar – og
mögnuð tjáning á tímum pólitískrar ólgu þegar uppgangur fasískra
afla og nasisma olli spennu í Evrópu og borgarastyrjöld geisaði í
heimalandi listamannsins.
Tengslin við borgarastyrjöldina eru undirstrikuð með því að sýna
svarthvíta fréttamynd í opnum sal gegnt veggnum þar sem Guernica
hangir. Kvikmyndin fjallar um átökin er Franco hóf að sækjast eftir
völdum; sjá má svipmyndir af rústum bygginga, fólki á flótta og
líkum látinna barna, fórnarlömbum stríðsátakanna. Í sal skammt
frá eru sýndar fréttaljósmyndir – áróðursmyndir teknar að undirlagi
lýðveldisins sem barðist gegn Franco og þjóðarhreyfingunni, og
á öðrum stað má sjá teikningar listamanna hliðholla lýðveldinu er
löguðu framsækið myndmál að áherslum í anda þjóðfélagsraunsæis.
Safnið á töluvert af teikningum, veggspjöldum og öðru sjónrænu,
áróðurstengdu efni, efni sem hafði áhrif á listamenn á borð við
Picasso og Joan Miró ekki síður en almenning.
Tengsl framúrstefnu og áróðurs
Áherslur í rými sem liggur á milli fréttamyndarinnar og Guernicu eru
tvíþættar: Annars vegar eru þar undirbúningsmyndir sem Picasso
hóf að vinna á tilfinningaþrunginn hátt í maíbyrjun, nokkrum
dögum eftir loftárás nasista á Guernica – hann var þá búsettur
í París og studdist við fréttaljósmyndir af vettvangi. Álitið er að
svört, hvít og grá litanotkun í Guernicu skírskoti til ljósmynda og
heimildakvikmynda. Hins vegar er í salnum bráðskemmtilegt líkan
af spænska sýningarskálanum á Heimssýningunni 1937 í París, ásamt
upprunalegum listaverkum, ljósmyndum (photomontage) og
veggspjöldum sem sýnd voru í skálanum ásamt Guernicu. Má þar
nefna skúlptúr eftir Alexander Calder auk veggspjalda Joan Miró.
Inni í líkaninu er smækkuð útgáfa af málverki Picasso sem sýnir
hvernig það blasti við gestum skálans – og í hvaða samhengi. Og
samhengið var ekkert smáræði; ákall Spánar til umheimsins, eins og
segir í veggspjaldi Miró, „Aidez l‘Espagne“ (Hjálpið Spáni). Markmið
lýðveldisins á heimssýningunni var skýrt; að verja málstað sinn í
baráttu gegn fasisma. Listrænn hönnuður stefnunnar var Josep
Renau, yfirmaður stofnunar um verndun list- og menningararfleifðar,
en hann mun m.a. hafa verið undir áhrifum frá sóvéskum
áróðurskvikmyndum. Myndrænum áróðri og textum var beitt
markvisst til að kynna spænska menningu og stefnu stjórnvalda;
umbætur í landbúnaði og iðnaði, stuðning við menntamál og listir,
varðveislu alþýðumenningar og lista með áherslu á fjölbreytni.
Á sviði utandyra voru sýnd leikrit og spænskur dans, frétta- og
heimildamyndir, m.a. eftir Luis Buñuel. Skálinn sjálfur er vitnisburður
um nútímalega, stílhreina byggingarlist. Hann einkennist af léttleika
sem er í vissri andstöðu við flókna íkonógrafíu áróðursefnisins – í
fullkominni blöndu hönnunar og áróðurs, nútímahyggju í bland
við átthagahyggju.3 Safnið leggur í framsetningu sinni áherslu á
að Guernica og spænski skálinn afhjúpi pólitískt og útópískt eðli
framúrstefnunnar. Hvað sem því líður endurspeglar uppsetning
Guernicu í Museo Reina Sofía upprunalegt samhengi verksins, hvað
snertir aðstæður við tilurð þess, miðlun og viðtökur.
Guernica: Fagurfræði og boðskapur
Myndmál Guernicu er í anda kúbisma og súrrealískra myndlíkinga. Í
ársbyrjun 1937 pantaði lýðveldið stóra veggmynd eftir Picasso fyrir
spænska skálann, og átti verkið að vera pólitískt. Sagt hefur verið
að Guernica sé síðasta mikilfenglega sögulega málverkið í evrópskri
listasögu – og að það eigi sér fyrirmynd í verkum annars spænsks
meistara, Fransisco de Goya, Desastres de la Guerra, sem afhjúpaði
ómennsku innrásarherja á dögum Napóleonsstríðanna með því að
sýna ónafngreind fórnarlömb ofbeldisins. Myndbygging Guernicu
hverfist um miðlægt form píramída, en tindur hans markast af ljósi
í hönd konu er teygir sig inn um glugga hins óskilgreinda rýmis.
Við dyr hægra megin fellur brennandi kona til jarðar. Nær miðju
skín angistin úr augum særðrar konu og hests, sem talinn er tákna
spænsku þjóðina. Fallinn hermaður á gólfi leiðir auga áhorfandans til
vinstri þar sem móðir með látið barn sitt engist af harmi. Nautið þar
hjá hefur verið túlkað á ýmsa vegu, m.a. sem táknræn skírskotun til
nautaats og stríðsátaka. Mótbárur sumra í lýðveldisstjórninni vegna
framúrstefnulegs stílsins hljóðnuðu við einróma viðtökur verksins í
París. Friðarboðskapur þess og andstaðan við fasismann skilaði sér
svo ekki varð um villst.
Verkið tilheyrði Spáni en fór ekki þangað fyrr en landið var laust
undan oki fasismans. Guernica, með boðskapur sinn, fór víða um
heimsborgir og stuðlaði það að frægð myndarinnar. Guernica var