Morgunblaðið - 27.02.2020, Blaðsíða 39

UMRÆÐAN 39
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. FEBRÚAR 2020
IB ehf | Fossnes A | 800 Selfoss | ib.is
Nánari upplýsingar ib.is
Ábyrgð og þjónusta fylgir öllum
nýjum bílum frá IB
Bílar á lager
Sími 4 80 80 80
2019 Ford F-150 Lariat Sport
Litur: Svartur, svartur að innan. FX4 off-
road-pakki, Sport-pakki, bakkmyndavél,
Bang & Olufsen hátalarakerfi, hiti í öllum
sætum, hiti í stýri, fjarstart o.fl.
3,5 L Ecoboost (V6), 10-gíra, 375 hestöfl,
470 lb-ft of torque.
VERÐ
12.770.000 m.vsk
2019 RAM Limited 3500 35”
Litur: Pearl red/ Svartur að innan. 6,7L Cum-
mins Turbo Diesel, 400 hö, togar 1000 pund.
Einn með öllu: RAM box, Aisin sjálfskipting,
dual alternators 440 amps, loftpúðafjöðrun,
upphitanleg og loftkæld sæti, hiti í stýri,
sóllúga, nýr towing technology pakki.
VERÐ
11.980.000 m.vsk
2020 Ford F-350 Lariat Sport
Kominn með 10 gíra Allison sjálfskipt-
ingu! Litur: Star white, svartur að innan,
6,7L Diesel ,475 Hö, 1050 ft of torque. Með
Sport-pakka, Ultimate-pakka, FX4 offroad
pakka, upphituð/loftkæld sæti, heithúðaðan
pall, fjarstart, lyklalaust aðgengi, Bang
Olufssen hljómkerfi, trappa í hlera.
VERÐ
12.280.000 m.vsk
2020 GMC Denali
Væntanlegur
Magnaðar breytingar t.d. 10 gíra skipting,
auto track millikassi, multipro opnun á
afturhlera, flottasta myndavélakerfið á
markaðnum ásamt mörgu fleira.
Ingimar veitir uppl um GMC 2020
í síma 480 80 81 eða 6648080.
ATH. ekki “verð frá”
Rafstilling ehf
Dugguvogi 23, 104 Reykjavík, sími 581 4991, rafstilling@rafstilling.is
Opið mán.-fim. 8-12 og 13-18, fös. 8-14
Hröð og góð þjónusta um allt land
Áratug
a
reynsla
Startar bíllinn ekki?
Við hjá Rafstillingu leysum málið
teldist fara í bága við lög, þannig að
Guðmundur Ástráðsson teldist ekki
hafa notið réttlátrar málsmeðferðar
fyrir óháðum og óhlutdrægum dóm-
stóli, sbr. ákvæði 1. mgr. 70. gr.
stjórnarskrárinnar, sbr. og 1. máls-
lið 1. mgr. 6. gr. mannréttinda-
sáttmála Evrópu. Hæstiréttur taldi
að ótímabundin skipun allra dómar-
anna fimmtán við Landsrétt hefði
orðið að veruleika við undirritun
skipunarbréfa þeirra 8. júní 2017.
Þau hefðu öll fullnægt skilyrðum 2.
mgr. 21. gr. laga nr. 50/2016 til að
hljóta skipun í embætti og hefðu frá
þeim tíma notið þeirrar stöðu sam-
kvæmt 61. gr. stjórnarskrárinnar að
þeim yrði ekki vikið úr embætti
nema með dómi. Frá því skipun
þeirra hefði tekið gildi hefðu þau
samkvæmt sama ákvæði stjórnar-
skrárinnar, sbr. og 1 mgr. 43. gr.
laga nr. 50/2016, jafnframt borið þá
höfuðskyldu að fara í embættis-
verkum sínum einungis eftir lögum.
Þeim hefði einnig verið áskilið með
síðastnefndu lagaákvæði sjálfstæði í
dómstörfum en jafnframt lagt þar á
herðar að leysa þau á eigin ábyrgð
og lúta í þeim efnum aldrei boðvaldi
annarra. Að þessu virtu taldi Hæsti-
réttur að ekki væri næg ástæða til
að draga á réttmætan hátt í efa að
Guðmundur hefði fengið notið í
Landsrétti réttlátrar meðferðar
máls síns fyrir óháðum og óhlut-
drægum dómendum. Kröfum Guð-
mundar um ómerkingu dóms Land-
réttar og varakröfu hans um sýknu
var því hafnað og staðfesti Hæsti-
réttur niðurstöðu Landsréttar um
sakfellingu Guðmundar og ákvörðun
refsingar hans, en fyrir lá „skýlaus“
játning Guðmundar um efni ákær-
unnar, þ.e. að hann hefði ekið bifreið
sviptur ökurétti og undir áhrifum
ávana- og fíkniefna.
Allir sem komnir eru til vits og ára
hljóta að gera sér grein fyrir mann-
legum ófullkomleika. Jafnvel ein-
földustu verk þarf að vinna oftar en
einu sinni til að ná viðunandi ár-
angri. Vitur maður sagði að ekkert í
heiminum væri auðveldara en að
gagnrýna aðra. Dómarar eru vissu-
lega í starfi sem beinlínis krefst þess
að þeir yfirfari og endurskoði verk
annarra. Með eftiráspeki að vopni
getur margur dómarinn talið sér trú
um að dómgreind hans sé betri en
þeirra sem unnu að lausn mála á
vettvangi, jafnvel undir alls kyns
pressu. Þótt auðvelt sé að vera vitur
eftir á er sú aðferð ekki tiltæk leið-
togum, frumkvöðlum eða öðrum sem
veljast til forystu og þurfa að taka
skjótar ákvarðanir. Slíkir menn eru
sérhverju þjóðfélagi mikilvægir og
þeim þarf að veita svigrúm bæði til
að vinna að markmiðum sínum og
leita lausna, en einnig til að gera
heiðarleg mistök – og læra af þeim.
Öðru máli gegnir auðvitað ef menn
gerast sekir um óheiðarleika, fals,
undirferli, misneytingu valds o.þ.h. Í
slíkum tilvikum hlýtur það þó að
teljast lágmarkskrafa að sýnt sé
fram á að viðkomandi hafi verið í
vondri trú, sbr. klassísk viðmið rétt-
arfarsreglna um sönnun og sönn-
unarbyrði. Markmið dómsmeðferðar
og dómsúrlausnar er ekki að kveða
upp siðferðisdóma yfir mönnum,
heldur leggja lagalegt mat á orð og
athafnir málsaðila, enda er það aug-
ljóslega ekki hlutverk dómara að
rannsaka hjörtu málsaðila.18) Sam-
særiskenningar uppfylla ekki kröfur
gildrar rökfærslu og jafngilda ekki
sönnun. Síðastnefnt atriði er nefnt í
tilefni af málflutningi lögmanns Guð-
mundar Ástráðssonar fyrir MDE
um ætlaðan ásetning fyrrverandi
dómsmálaráðherra í aðdraganda
skipunar 15 dómara í Landsrétt vor-
ið 2017.19) Spurningar dómenda og
svör lögmanns málshefjanda fyrir
yfirrétti MDE, þar sem fram kom að
Guðmundur hyggist ekki leita eftir
endurupptöku málsins ef fallist
verður á kröfur hans fyrir MDE,
sýndu að hagsmunir málshefjanda af
niðurstöðunni eru óljósir, ef nokkrir.
Frammi fyrir framangreindum
staðreyndum málsins og hinu víðara
samhengi sem hér hefur verið til
umræðu er lesandinn hvattur til
sjálfstæðrar íhugunar um það hvort
réttlæta megi íhlutun MDE í skipan
dómara á Íslandi eins og hér stendur
á. Við það mat verður ekki fram hjá
því horft að um skipan dómsvalds
hérlendis fer samkvæmt ákvæðum
stjórnarskrár, sem útfærð eru með
almennum lögum og framkvæmd af
réttkjörnum fulltrúum íslenskra
kjósenda samkvæmt pólitísku um-
boði og pólitískri ábyrgð, sem byggir
ekki síst á fyrrnefndri 1. gr.
stjórnarskrár lýðveldisins nr. 33/
1944.
Fróðlegt verður að sjá hvort og þá
hvernig yfirréttur MDE telur sig
geta fyllt í eyður málsins og staðfest
niðurstöðu undirréttar MDE án þess
að þá teljist sjálfkrafa komið að
„stund sannleikans“ í þeim skilningi
að viðurkenna verði grímulaust að
upp sé runnið skeið nýrrar tegundar
stjórnarfars, þar sem stjórn yfir-
þjóðlegra stofnana hefur leyst
grundvallarstofnanir íslenska lýð-
veldisins af hólmi.
Framsal fullveldis
hefur aldrei verið borið
undir íslenska kjósendur
Erfitt er að sjá gild rök fyrir því að
íslensk þjóð undirgangist umyrða-
og umræðulaust nýja skipan mála,
þar sem dómarar eða umboðslausir
sérfræðingar taka sér vald til að
grípa inn í, endurskoða og lýsa ógild-
ar ákvarðanir kjörinna fulltrúa um
málefni íslenska ríkisins. Jafnvel
þótt menn séu hlynntir slíkri nið-
urstöðu í því einstaka máli sem áður
var nefnt er fyllsta ástæða til að vara
við slíku verklagi, þar sem með því
er verið að opna fyrir þann mögu-
leika til framtíðar að mannleg mis-
tök, venjuleg glámskyggni, athug-
unarleysi og yfirsjónir verði með
eftiráspeki tortryggðar og nýttar
sem réttlæting þess að setja starf-
semi grunnþátta ríkisins í uppnám
og óvissu. Slíkt hefði augljóslega
lamandi áhrif með því að grafið væri
undan réttaröryggi, stöðugleika laga
og fyrirsjáanleika í daglegu lífi al-
mennra borgara. Af þessum ástæð-
um er ólýðræðislegt að dómstólar
séu gerðir að pólitískum stofnunum í
þeim skilningi að dómarar semji
dómsniðurstöður sínar til að setja
mikilvægustu þætti þjóðmála og
stjórnmála út af sporinu eða beiti
dómsvaldinu til að brjóta niður aðra
þætti ríkisvalds. Slíkir starfshættir
dómstóla færu þvert á allt það sem
fyrr segir um hinn lýðræðislega
grunn sem stjórnskipun Íslands er
byggð á.20) Varla eru Íslendingar til-
búnir að fórna þeim kjarna fyrir
hismi innihaldslausra lýsingarorða
um mikilvægi þess að vera „nútíma-
legur“ eða „framsækinn“.
Spurningar til íhugunar
Í tilefni af öllu framanrituðu vakna
upp alvarleg álitaefni: Hvernig fer
fyrir þjóð sem stendur frammi fyrir
því að hún fær litlu eða engu ráðið
um hvernig málum hennar er stjórn-
að? Hvers vegna ætti slík þjóð að
sýna stjórnmálum og lýðræði nokk-
urn áhuga? Hvernig getur þjóð, sem
ekki stjórnar eigin málum, tryggt
það að valdhafar svari til ábyrgðar
gagnvart henni? Og hvernig getur
þjóð í þeirri stöðu tryggt að lögin
taki jafnt til allra og að menn séu
ekki sviptir mannréttindum ef þau
réttindi eru talin ógna hagsmunum
ráðandi afla? Hvernig getur valda-
laus þjóð varið hagsmuni sína, til-
veru og réttindi?
Samantekt og lokaorð
Sagan sýnir að mönnum hefur
reynst auðveldara að afsala sér frelsi
sínu en að öðlast frelsi og að það er
auðveldara að glata lýðræðinu en að
koma því á fót. Lýðræðið er vissu-
lega ekki skilvirkasta stjórnarfyrir-
komulag sem völ er á og dæmin
sanna að enginn skortur er á „vitr-
ingum“ sem telja sig þess umkomna
að „hafa vit fyrir“ almenningi.
Hættur einræðis og alræðis eru ætíð
skammt undan. Til að halda aftur af
þeim sem ásælast völd valdanna
vegna eru augljósir almannahags-
munir tengdir því að sem flestir
borgarar taki þátt í lýðræðinu með
hugsun sinni, tjáningu, orðavali og
framkomu. Afsali menn sér ábyrgð
að þessu leyti er þess skammt að
bíða að lýðræðið hrynji til grunna.21)
Erum við Íslendingar svo illa staddir
í vitsmunalegu tilliti að við getum
ekki axlað ábyrgð á lýðræðislegum
skyldum okkar og þar með sjálf
stjórnað eigin málum? Lýðræðið
tryggir ekki farsæla lausn í öllum til-
vikum. Það útilokar ekki að kjörnir
fulltrúar taki ranga stefnu eða að
þeim mistakist. En það gefur tæki-
færi endurskoðunar og leiðrétt-
ingar. Í stjórnmálum og lagasetn-
ingu, rétt eins og í daglegu lífi, er
aðhald og málefnaleg gagnrýni
nauðsynleg forsenda framfara og
farsældar.22) Það leysir því engan
vanda að afsala sér sjálfsforsjá og
sjálfsábyrgð. Þeir sem kasta vilja frá
sér þeirri ábyrgð vísa sumir til þess
að við þurfum engar áhyggjur að
hafa meðan stjórnað sé með lögum. Í
því samhengi má minna á að ein skil-
virkasta leiðin til að afnema réttar-
ríkið er að gera það með lögum og
lagaframkvæmd, þannig að ekkert
standi eftir af ríki réttarins annað en
skelin – og ásýndin – ein. Saga al-
ræðisríkja á 20. öld sýnir að slíkur
veruleiki er ekki fjarlægur eða
óraunverulegur. Í Sovétríkjum Stal-
íns og Þýskalandi Hitlers geymdu
stjórnarskrár fögur fyrirheit sem
allir máttu vita að ekkert var að
marka. Slíkt réttarumhverfi býður
heim því sem á vondri íslensku má
kenna við distópíu, þar sem allt er
eins slæmt og það getur orðið.
Mannleg reynsla bendir til þess að
hringja beri öllum viðvörunar-
bjöllum þegar fyrirmyndarríkið (út-
ópían/staðleysan) er sagt vera hand-
an við hornið, því í kjölfar slíks
málflutnings fylgir iðulega krafa um
að valtað sé yfir menn og þjóðir með
vísan til háleitra hugsjóna, sem
sagðar eru svo göfugar að þær gangi
framar orðum á blaði, þ.m.t. lands-
rétti, þjóðarétti og jafnvel stjórnar-
skrám. Frammi fyrir þessu hefur
lýðræðislegt aðhald enn hlutverki að
gegna – og þar með hver einasti
maður sem vettlingi getur valdið. Sú
grein sem hér birtist er aðeins lítið
innlegg í þá umræðu.
1) Um almenna umfjöllun um lýðræði sem
eina helstu stoð íslenskrar stjórnskip-
unar, sjá Björg Thorarensen, Stjórn-
skipunarréttur: Undirstöður og hand-
hafar ríkisvalds (Bókaútgáfan Codex
2015), bls. 101 o.á.
2) Sjá t.d. Alf Ross, Dansk forfatningsret I
(Nyt Nordisk Forlag 1980), 144-145.
3) Björg Thorarensen, Stjórnskip-
unarréttur: Undirstöður og handhafar
ríkisvalds (Bókaútgáfan Codex 2015),
bls. 98.
4) Alf Ross og Ole Espersen, Dansk stats-
forfatningsret I (Nyt Nordisk Forlag
1983), bls. 128 o.á.
5) Björg Thorarensen, Stjórnskip-
unarréttur – Mannréttindi (2. útg.),
Bókaútgáfan Codex 2019, bls. 360 o.á.
6) Alf Ross og Ole Espersen, Dansk stats-
forfatningsret I (Nyt Nordisk Forlag
1983), bls. 130.
7) Björg Thorarensen, Stjórnskip-
unarréttur – Mannréttindi (2. útg.),
Bókaútgáfan Codex 2019, bls. 114-117.
8) Sjá nánar: Alf Ross og Ole Espersen,
Dansk statsforfatningsret I (Nyt Nor-
disk Forlag 1983), bls. 128.
9) Sjá <https://www.ruv.is/frett/katrin-
vill-ekki-saestreng>.
10) Sjá <https://www.frettabladid.is/
skodun/saestrengjasteypa/>
11) Sjá <https://www.mbl.is/frettir/
innlent/2019/08/16/
thetta_er_bara_mjog_modgandi/>
12) Sjá <https://www.ruv.is/frett/ekki-
haegt-ad-saekja-um-undanthagu-fra-
orkupakka>
13) Sjá t.d. Alicia Hinarejos, Judicial Cont-
rol in the European Union: Reforming
Jurisdiction in the Intergovernmental
Pillars (Oxford University Press 2009),
bls. 45.
14) Björg Thorarensen, Stjórnskip-
unarréttur: Undirstöður og handhafar
ríkisvalds (Bókaútgáfan Codex 2015),
bls. 244.
15) Sjá m.a. kvörtun ESA 13. desember
2017 vegna dómaframkvæmdar Hæsta-
réttar Íslands: <http://www.eftas-
urv.int/da/DocumentDirectAction/
outputDocument?docId=4071>
16) Sjá t.d. <https://www.ruv.is/frett/hord-
ordaskipti-a-thingnefndarfundi>
17) Til hliðsjónar, sjá úrskurð Landsréttar
16. janúar 2020 í máli nr. 768/2019: Eyj-
ólfur Orri Sverrisson gegn íslenska rík-
inu. <https://landsrettur.is/domar-og-
urskurdir/domur-urskurdur/
?id=b2876152-0a2b-4f25-af54-
549055d542c0>
18) Sálmarnir 7:10.
19) Sjá <https://www.echr.coe.int/Pages/
home.aspx?p=hear-
ings&w=2637418_05022020&lang-
uage=en>
20) Sem nýlegt dæmi um fræðilega gagn-
rýni á slíka tilburði, sjá John Finnis
(Policy Exchange 2019) <https://
policyexchange.org.uk/wp-content/
uploads/2019/10/The-uncon-
stitutionality-of-the-Supreme-Courts-
prorogation-judgment.pdf>
21) Alf Ross og Ole Espersen, Dansk stats-
forfatningsret I (Nyt Nordisk Forlag
1983), bls. 128 o.á.
22) Alf Ross og Ole Espersen, Dansk stats-
forfatningsret I (Nyt Nordisk Forlag
1983), bls. 135 o.á.
Höfundur er dómari.
ÞÚ FINNUR ALLT Á FINNA.IS
HVAR ER NÆSTA
VERKSTÆÐI?