Bændablaðið - 23.06.2022, Blaðsíða 43

43Bændablaðið | Fimmtudagur 23. júní 2022
Jurtin tengist göldrum og er sögð
auðvelda sálnaflakk.
Dilla (Anethum graveolens).
Einær jurt sem getur orðið 60
sentímetra há og best er að sá beint
út í maí eða júní. Fremur auðveld í
ræktun en þolir illa flutning. Dafnar
best í næringarríkum moldarjarðvegi
á hlýjum og skjólgóðum stað.
Æskilegt bil á milli plantna er 30
til 40 sentímetrar. Gömul ræktunarjurt
sem þykir góð með laxi, skelfiski,
lambakjöti og yfir kartöflusalatið.
Fræin bragðsterkari en blöðin og
eru meðal annars notuð til að krydda
súrar agúrkur, graflax og silung.
Jurtin er sögð róandi og voru
dillvendir notaðir til að svæfa börn.
Eggert Ólafsson minnist á dill í
Lachanologia sem kom út 1774:
,,Dilla er kúmeni nærskylt og
svipuð jurt, er hér á landi hefur
vaxið, vill hún álíka jörð hafa, og
brúkast til að gefa ýmsum matvælum
góðan smekk. Fræið dreifir útvortis
meinsemdum, gefur svefn, mótstendur
hiksta og klígju, temprar holdsins
frygð.“
Nafnið fékk jurtin vegna þess að
það þótti gott ráð fyrir mæður með
börn á brjósti að þær tyggðu dulítið
dilluknippi áður en þær settu börnin
á brjóst, væru þau óróleg.
Seyði af dillu er róandi og
svæfandi. Einnig gott fyrir konur
meðan á tíðahvörfum stendur.
Að dilla barni merkir að róa það
og svæfa.
Einir (Juniperus communis).
Lágvaxinn og oft jarðlægur runni sem
getur orðið nokkurra metra breiður
og er eina barrtréð sem vex villt hér
á landi.
Könglarnir eða berin dökkblá.
Þurrkuð og mulin eru þau sæt á
bragðið og þykja gott krydd með
villibráð. Einiber gefa gini, séníver
og ýmsum líkjörum sitt sérstaka
bragð. Gamalt heiti á eini er eldstré
og sagt var að hægt væri að hylja glóð
í einivið í marga mánuði án þess að
hún kulnaði.
Gömul trú segir einnig að til að
afstýra húsbruna sé gott að hafa eini í
húsinu. Á Norðurlöndum var einirinn
talinn vörn gegn göldrum og tengjast
gamalli frjósemisdýrkun.
Estragon/Fáfnisgras/tarragon
(Artemisia dracunculus).
Fjölær jurt sem getur orðið rúmur
metri á hæð. Dafnar úti á góðum
stað á sumrin en er einær nema í
gróðurhúsi. Rússnesku estragoni er
sáð en frönsku og þýsku fjölgað með
skiptingu og græðlingum.
Gengur undir ýmsum nöfnum,
franskt, þýskt eða rússneskt tarragon
eða estragon. Franskt og þýskt þykir
betra en rússneskt sem heitir reyndar
A. dracunculoides á latínu.
Ómissandi með nautakjöti og í
bernaisesósu.
Jurtin er sögð verndandi og
róandi og gott að hafa hana á borði
til að gestir upplifi sig velkomna
á heimilinu.
Heitið estragon er til í bókhaldi
Skálholtsstaðar frá tíð Brynjólfs
biskups og því gott og gilt en fáfnis-
gras er verulega góð og falleg þýðing.
Fennil (Foenicula vulgare var
dulce).
Fjölær jurt sem er ræktuð sem einær
hér á landi og getur náð ríflega metra
hæð við góðar aðstæður.
Stöngullinn sterklegur, blöðin
fínleg og blómin gul. Best er að rækta
fennil í pottum en gengur ágætlega í
beði á hlýjum og sólríkum stað.
Sáð inni um miðjan apríl og sett út
snemma í júní. Þolir illa að þorna og
þarf töluvert vatn. Plantan er öll nýtt,
blöðin góð í súpur, sósur og salöt.
Hnúðarnir flysjaðir og snögg soðnir.
Fræin eru notuð til að krydda sterka
drykki eins og Absinth, Fernet Branca
og Underberg.
Fennil er upprunnin við Mið -
jarðarhafið og er gömul lækningajurt.
Rómverjar tengdu fennil við
sjónina og töldu hana lækna gláku.
Fennil var stundum kölluð sígóð í
garðyrkjubókum liðinnar aldar.
Fjörukál (Cakile maritima ssp.
arctica).
Einær safarík planta. Stönglarnir
jarðlægir en sveigjast upp á endunum,
allt að 30 sentímetra háir. Blöðin
kjötkennd og blágræn að lit. Blómin
hvít og blómstra í júní.
Algengt í fjörum frá Hornafirði
til Dýrafjarðar þar sem fjörukál
myndar oft þéttar breiður. Þekkt undir
heitunum strandkál, strandlungnajurt,
strandbúi eða þykkblöðóttur strandbúi.
Nafnið fjörukál líklega íslenskt
alþýðuheiti. Björn Halldórsson kallar
jurtina sæarfa í Grasnytjum.
Fjörukál var lítillega notað til
manneldis fyrr á öldum. Blöðin þóttu
góð í salat en nokkuð sölt og því betri
í súpur. Ræturnar þóttu góðar soðnar
í mjólk og stappaðar.
Plantan var talin góð við hjarta- og
brjóstveiki, einnig sögð græðandi og
drepa orma. Björn Halldórsson segir
að plantan hafi verið sköpuð af þeirri
hæstu forsjón til þess að sjómaður,
sem verður að lenda á eyðisandi, hafi
þó strax nokkuð sem endurnæri hann.
Gæsajurt (Chamaemelum nobile).
Fjölær jurt en ræktuð sem einær hér.
Sáð inni snemma í maí eða úti í júní.
Dafnar best á sólríkum stað. Nær
40 sentímetra hæð, blómin hvít með
gulu auga og líkjast baldursbrá. Blöð
og blóm þurrkuð fyrir notkun. Góð
í te og við svefnleysi. Vex villt í
Evrópu og Norður-Ameríku. Seyði
jurtarinnar notað til að lýsa hár og
sagt gott við innantökum.
Gulmaðra (Galium verum).
Upp af rauðum jarðstöngli vex 15
til 40 sentímetra langur uppréttur
stöngull. Blöðin mjó og niðursveigð,
6 til 12 saman, og mynda kransa.
Blómin lítil og gul að lit, ilmgóð.
Blómgast í júní. Algeng á þurru
valllendi um allt land.Þessi jurt hefur
verið nefnd nöfnum eins og fegra og
fegrujurt, gula maðra, gulmaðra og
gullmaðra. Eggert Ólafsson nefnir
hana hundagras í dagbókum sínum
og Björn Halldórsson möðru með
gulu blómstri, en heitið Maríu meyjar
sængurhjálmur er dönskuþýðing.
Jurtin er sögð græðandi,
blóðstillandi og styrkjandi því gott
þótti að leggja blöð hennar við lúna
limi og veikar sinar. Maðran var
einnig notuð til að hleypa ost og gefa
honum gulan lit. Hún er ilmsterk en
þykir þægileg í hófi.
Hjartafró/sítrónumelissa (Melissa
officinalis).
Fjölær ef hún fær gott vetrarskjól og
því best að rækta hana í potti og taka
inn yfir veturinn.
Sáð inni í mars, þrífst best í
næringarríkum og vel framræstum
jarðvegi og nær um 50 sentímetra
hæð. Blöðin, sem eru löng og
mjó, eru notuð í te og ýmiss konar
matseld í Austurlöndum fjær og til
að bragðbæta ís.
Líklega upprunnin í Suður-Evrópu
og Norður-Afríku en hefur breiðst
þaðan um heiminn. Seyði af jurtinni
sagt viðhalda heilastarfseminni, róa
hugann, gott við kvefi og skalla.
Frægur svissneskur læknir á 16. öld
taldi plöntuna allra meina bót og
gerði menn allt að því ódauðlega.
Sé ferskum blöðum nuddað
við húðina eru þau sögð fæla burt
moskítóflugur.
Hjólkróna (Borago officinalis).
Einær jurt sem nær 50 til 60
sentímetra hæð. Forræktuð inni eða
sáð beint í beð. Kýs rakan jarðveg.
Blóm og blöð notuð í drykki, sósur
og eftirrétti.
Upprunnin í Mið-Austurlöndum.
Keltar tengdu hjólkrónu við hugrekki
og drukku mjöð kryddaðan með
henni fyrir orrustur. Plantan er
sögð auka blóð- streymið og vera
hjartastyrkjandi.
Mynta/hrokkinmynta/piparmynta
(Mentha spicata og Mentha ×
piperita).
Fjölærar plöntur og auðveldar í
ræktun. Duglegar að dreifa sér
með rótarskotum og ná 40 til 50
sentímetra hæð. Í grískri goðafræði
er Minta glæsimey sem Hades, guð
undir- heimanna, var ástfanginn af,
en hann var giftur Persefónu, dóttur
Seifs. Góð í kryddsmjör og með
lambakjöti.
Notuð í sælgæti og til að
hjúpa tannþráð. Piparmyntute er
þjóðardrykkur Marokkó.
Mynta er ómissandi í mojito, sem
var uppáhaldsdrykkur rithöfundarins
Ernests Heming- way. Í góðan mojito
þarf klaka, 12 myntulauf, ½ lime sem
skorið er í þrjá báta, eina matskeið
af hrásykri, 6 sentílítra romm og 12
sentílítra sódavatn með lime-bragði.
Myntulaufið er sett í hátt glas
ásamt tveimur lime-bátum og
hrásykri og mulið saman.
Því næst er glasið fyllt með
muldum klaka og rommi, sódavatninu
bætt út í og hrært. Að lokum skal
skreyta glasið með myntulaufi og
lime-báti. Hrokkinmynta er rammari
og bragðsterkari en piparmynta.
Piparmynta er blendingstegund sem
myndar ekki fræ og því þarf að fjölga
henni með skiptingu.
Það er fyrst og fremst pipar-
myntan sem notuð er í sælgæti.
Hrokkinmynta er sú sem kölluð er
spearmint á ensku.
Ísópur (Hyssopus officnalis).
Fjölær jurt, 30 til 50 sentímetrar á
hæð. Blómin lítil, dökkblá, hvít eða
bleik. Ilmsterk. Dafnar best í sól
en gerir litlar kröfur til jarðvegs og
þykir best að hafa hann þurran og
næringarsnauðan. Æskilegt bil á milli
plantna er 20 til 30 sentímetrar.
Þekkt kryddjurt í Suður-Evrópu.
Greinarnar klipptar af við blómgun
og hengdar til þerris. Hafðar í te og
til að bragðbæta kjötrétti.
Kerfill (Myrrhis odorata).
Spánarkerfill vex villtur í Evrópu og
Asíu en hefur verið ræktaður sem
garðjurt hér og dreift sér mikið.
Dafnar vel í hálfskugga.
Í Íslenzk garðyrkjubók, sem
Móritz gaf út 1883, segir að kerfill
dafni vel í Reykjavík og að hann geti
þrifist um allt land.
Forn-Grikkir notuðu kerfil sem
krydd og Rómverjar borðuðu hann
sem grænmeti.
Kóríander (Coriandrum sativum).
Einær jurt sem nær 50 sentímetra
hæð. Blómin hvít eða bleik.
Fremur viðkvæm og nauðsynlegt
að forrækta innandyra. Sáð í apríl.
Öll plantan er nýtt. Anískeimur af
blöðunum en fræin eru með öðrum
keim, sterkum og sætum.
Ævagömul nytjaplanta sem
getið er í Biblíunni og egypskum
papírushandritum.
Um hálfur lítri af kóríander-
fræjum fannst í steingröf egypska
faraósins Tutankhamun og þar
sem kóríander vex ekki villt í
Egyptalandi má reikna með að
Egyptar til forna hafi ræktað það.
Á miðöldum þótti kóríander
ómissandi í ástardrykki. Mikið
notað í sósur og karrírétti.