Bændablaðið - 07.07.2022, Blaðsíða 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 7. júlí 2022
LÍF&STARF
Blæösp (Populus tremula)
hefur vaxið á Íslandi frá alda
öðli og telst því ein hinna fáu
innlendu trjátegunda hérlendis.
Blæösp er sjaldgæfust innlendra
trjátegunda.
Hún hefur aðeins fundist villt
á sex eða sjö stöðum á landinu
austanverðu, sem eru jafnframt
vestustu náttúrulegu fundarstaðir
tegundarinnar.
Í útlöndum er blæösp gjarnan
myndarlegt tré og getur náð allt að
fjörutíu metra hæð með um eins
metra sverum stofni þegar best
lætur. Hérlendis hefur hún náð að
minnsta kosti þrettán metra hæð.
Hún er í eðli sínu beinvaxið tré með
fremur mjóa krónu en á flestum
fundarstöðum tegundarinnar á
Íslandi er hún runnkennd, bæði
vegna beitar og veðurskilyrða.
Getur þrifist um allt land
Blæösp vex hægt en hún getur
þrifist um allt land. Við góðar
aðstæður hefur hún víða orðið
að myndarlegum trjám í ræktun,
bæði í görðum og skógarreitum.
Villt vex blæösp á Höfða og
í Egilsstaðaskógi á Héraði, á
Gestsstöðum í Fáskrúðsfirði, á
Strönd í Stöðvarfirði og Jórvík
í Breiðdal. Einnig er hana að
finna villta á a.m.k. einum stað
á Norðurlandi, í landi Garðs í
Fnjóskadal. Sjöundi staðurinn
gæti verið í Vaðlareit við Eyjafjörð
en óstaðfest er hvort öspin þar er
gróðursett eða hvort náttúran sjálf
bar hana þangað.
Í Egilsstaðaskógi hefur villt
blæösp náð mestum þroska á
Íslandi. Þar er hún á margra
hektara svæði, er að jafnaði vel
beinvaxin og stendur oftast upp úr
birkiskóginum. Hæstu aspirnar eru
á að giska um 11 m háar. Blæöspin
þarf gott rými til að dafna vel og
breiðast út með rótarskotum. Það
hefur hún gert víða þar sem hún
hefur verið gróðursett, til dæmis
í Grundarreit í Eyjafirði þar sem
eru yfir aldargamlar blæaspir og ná
yfir nokkurt svæði. Þessi eiginleiki
blæasparinnar að dreifa sér með
rótarskotum gerir að verkum að
hún þykir ekki henta vel í görðum.
Hins vegar er afbrigðið súlublæösp
nokkuð vinsælt í garðrækt, jafnvel
þótt hún skjóti líka mjög rótum.
Allar súlublæaspir eru karlkyns
klónn af einu tré sem fannst í
Svíþjóð um miðja nítjándu öld
og er væntanlega stökkbreyttur
einstaklingur með mjög knappt
greinahorn sem orsakar sérstæðan,
súlulaga vöxtinn.
Barst til landsins
eftir síðasta jökulskeið
Víst er að blæösp hafi borist til
Íslands eftir síðasta jökulskeið
með fræi sem fokið hefur hingað
yfir hafið frá meginlandi Evrópu
enda á tegundin náttúruleg
heimkynni í Evrópu og Asíu, allt
austur til Japans og Kamsjatka.
Misjöfn stærð þeirra svæða
sem hún hefur breiðst út á
með jarðrenglum hérlendis er
sennilega til marks um aldur
asparinnar á hverjum stað. Til
stærstu útbreiðslusvæðanna í
Stöðvarfirði og Egilsstaðaskógi
hefur upphaflega fræið sennilega
borist fyrir þúsundum ára en á
minnstu svæðin, svo sem Höfða
og Gestsstaði, gæti fræ mögulega
hafa borist löngu eftir landnám
manna.
Lífseig og skuggþolin
Styrkleikar blæaspar eru þeir
helstir að hún er lífseig og þolir vel
frost og vind. Hún er skuggþolin
á unga aldri og kemst því upp
úr nokkuð þéttum trjágróðri. Til
veikleika mætti telja að blæösp á
það til að vera skriðul í rýru landi
og ef ekki eru tré fyrir á svæðinu.
Hún þolir illa beit en þraukar þá
sem jarðlægt kjarr.
Blæösp er einkynja tegund
þannig að sum tré eru karlkyns
og önnur kvenkyns. Tegundin
hefur nokkrum sinnum blómstrað
í görðum hérlendis svo vitað sé
og í öllum tilvikum voru blómin
karlblóm, enda sennilega allt
sami klónninn frá Garði í
Fnjóskadal. Ekki eru þekkt dæmi
um blómgun hjá villtri blæösp á
Íslandi. Rannsóknir fara nú fram
á erfðamengi íslenskra blæaspa,
meðal annars til að kanna uppruna
hennar, mögulegan skyldleika á
fundarstöðum hérlendis, kyn
klónanna og fleira.
Hin titrandi ösp
Heiti blæaspar er lýsandi, því
lauf hennar blakta mjög í vindi
og mynda þægilegan klið. Þetta
eðli tegundarinnar birtist líka í
latneska heitinu, tremula, sem
þýðir titrandi. Blæösp er hin
titrandi ösp. Þó ekki sé mælt
með blæösp í garðrækt mætti
alveg vera meira um hana í
ræktuðum skógum, í bland við
megintegundir, þó ekki væri nema
til þess að fólk geti notið blaktandi
laufanna.
Pétur Halldórsson.
Blæösp
Lauf blæaspar eru rauðbrún í byrjun og því sker tegundin sig gjarnan frá
öðrum tegundum í sumarbyrjun. Fljótlega fá þau svo á sig grænan lit.
Myndir / Pétur Halldórsson
SKÓGRÆKT
Hugsanlega er blæösp sem vex
í Vaðlareit gegnt Akureyri komin
þangað af sjálfsdáðum en það
er ekki staðfest. Sé svo er það
sjöundi fundarstaður villtrar
blæaspar á Íslandi.
Gunnarsstofnun í Fljótsdal:
Gleyma stað og stund
í sýndarheimi
– Vakning að verða í stafrænni menningarmiðlun
Skúli Björn Gunnarsson, forstöðumaður Gunnarsstofnunar á Skriðuklaustri, sýnir ferðamanni sýndarveruleika við
rústir miðaldaklaustursins. Myndir / Aðsendar
Hjá Gunnarsstofnun er nú í sumar
unnið að því að kanna nýjar leiðir
við að skrásetja búsetu í Fljótsdal.
Skúli Björn Gunnarsson,
forstöðumaður Gunnarsstofnunar
á Skriðuklaustri, segir að notaðir
séu drónar, spjaldtölvur og 360
gráðu myndavél til að staðsetja og
afla myndrænna gagna. Hægt sé að
laserskanna rústir með spjaldtölvu
þannig að til verði nákvæmt
þrívíddarlíkan sem hægt er að
skoða síðar. Verkefnið er m.a. unnið
í samstarfi við Rannsóknasetur HÍ
og Minjastofnun og er markmiðið að
sögn Skúla Björns að sjá hvort afla
megi upplýsinga um minjar í landinu
á skjótvirkari máta en hingað til og
að nýta krafta almennings við slíkt.
Gunnarsstofnun hefur nokkur
undanfarin ár tekið þátt í alþjóðlegum
samstarfsverkefnum sem m.a.
hafa gert kleift að endurbyggja
miðaldaklaustrið sem þar var í
sýndarveruleika. Það hefur vakið
mikla athygli gesta sem sótt hafa
Skriðuklaustur heim. Skúli Björn
segir að klaustursögunni sé einnig
miðlað með margvíslegum öðrum
stafrænum hætti.
„Nýsköpun er eitt af því sem
Gunnarsstofnun hefur á sinni
stefnuskrá, við höfum frá upphafi
reynt að brydda upp á ýmsum
nýjungum við miðlun okkar á
menningararfi.“
Snjallsíminn er töfrastokkur
Skúli Björn segir að við stöndum
nú á tímamótum hvað tækni varðar
sem og aðgengi almennings að
henni. Stafræn miðlun geri söfnun
kleift að opna aðgengi að efni um
netið sem áður var einungis hægt að
skoða á staðnum. Einangrun vegna
kórónuveirunnar hafi aukið á þörf
fyrir slíkt og segir hann mikilvægt
að halda þeirri vegferð áfram þó svo
að nú geti fólk mætt á staðinn aftur.
„Aukið aðgengi að menningararfi
leiðir til fleiri rannsókna og nýrrar
sköpunar, með því móti höldum
við menningararfi okkar lifandi og
flytjum þekkinguna frá einni kynslóð
til annarrar,“ segir hann.
Tækniframfarir og þá ekki
síst í snjallsímum, „sem í raun er
töfrastokkur í höndum þeirra sem
kunna að nota hann,“ gera að verkum
að sögn Skúla Björns að nú er hægt
að lýðvirkja almenning til að leggja
hönd á plóg og safna eða skrásetja
menningararfinn.
„Muninn heitir lítið app sem
háskólinn í St. Andrews hefur verið
að þróa fyrir Minjastofnun. Það
gerir fólki kleift að safna og senda
inn staðsetningu og upplýsingar um
fornleifar í umhverfi sínu. Við munum
m.a. prófa appið hér í Fljótsdal til að
virkja heimamenn. Bændur þekkja
sitt land og mikilvægt að einfalda
þeim slíka upplýsingaöflun og svo
er þetta tilvalið fyrir gönguhópa,“
segir Skúli Björn.
Söfn og setur mega ekki staðna
„Nýjar kynslóðir sem vaxið hafa
upp með snjallsímann í höndunum
spilandi tölvuleiki búa yfir annars
konar upplýsingalæsi og þekkingu
heldur en fyrri kynslóðir,“ segir Skúli
Björn og bætir við að þeirra væntingar
til miðlunar á menningararfi séu enda
allt aðrar.
Söfn og setur megi ekki staðna,
heldur taka þátt í þróuninni af fullum
krafti. Nýr veruleiki sýni að það sem
í eina tíð kostaði margar milljónir að
gera og útheimti fjölda sérfræðinga sé
nú á færi eins starfsmanns sem setur
sig inn í hlutina „og nýtir gáttir og
ódýran frían hugbúnað til að skapa
nútímalega miðlun. Hinn stafræni
heimur er kominn til að vera, hann
er hluti af öllu sem við gerum,“ segir
hann. Stafræni heimurinn sé ekki bara
spennandi fyrir yngri kynslóðirnar,
sjálfur hafi hann fylgt áttræðum
einstaklingum inn í sýndarheim hins
forna Skriðuklausturs á sýningunni
„og þeir hafa gleymt stað og stund
og upplifað fortíðina á nýjan hátt“.
Sýndarveruleiki klaustur-
bygginganna er gerður af
sérfræðingum við háskólann í St.
Andrews í Skotlandi og keyrður í
Unreal leikjavél. Þannig stíga gestir
inn í fortíðina með því að setja á sig
Oculus sýndarveruleikagleraugu og
geta þá gengið um byggingarnar
eða flogið í kringum þær líkt og í
tölvuleik. Þrjú ár eru síðan fyrsta
gerðin var aðgengileg fyrir gesti
Skriðuklausturs.
Eftirbátar nágrannaþjóða
Skúli Björn segir Íslendinga vera
aðeins á eftir þegar kemur að
stafrænni miðlun, þrátt fyrir að vera í
hópi snjallsímavæddustu þjóða heims
og með gott aðgengi að neti.
„Við höfum alls ekki tileinkað
okkur nýjungar í sama mæli og
nágrannaþjóðir varðandi það að
koma menningararfi yfir á stafrænt
form, en slíkt er mikilvægt bæði
vegna varðveislu hans og miðlunar,“
segir hann.
Vakning sé þó sem betur fer að
verða í þessum efnum. Nýstofnuð
Miðstöð stafrænna hugvísinda og
lista, sem heyrir undir Háskóla
Íslands auk fleiri stofnana, ýti þeirri
þróun áfram. Á vegum hennar sé
búið að fjárfesta í góðum skönnum
sem söfn geti notað til að búa til
fullkomnar stafrænar eftirmyndir af
gripum og sé það jákvæð þróun.
Óteljandi leiðir til miðlunar
Gunnarsstofnun stóð fyrir skemmstu
fyrir stórri ráðstefnu um stafræna
miðlun og varðveislu menningararfs
sem vakti athygli. Þá hefur stofnunin
unnið með Norðmönnum, Skotum
og Írum að því að búa til „safn án
veggja“ með því að endurskapa
fortíðina í sýndarveruleika. Eins
hefur verið prófað að leikjavæða
miðlun menningararfs.
„Nýjar tæknilausnir hafa á síðustu
árum opnað óteljandi leiðir til að
skrásetja og miðla menningararfinum
með aðgengilegum hætti. Við eigum
að vera órög við að nýta okkur þær
til að varðveita söguna og deila henni
með nýjum kynslóðum.“
Margrét Þóra Þórsdóttir
mth@bondi.is
Þrjár kynslóðir prófa sýndarveruleika í rústunum sjálfum á Skriðuklaustri.