Bændablaðið - 07.07.2022, Blaðsíða 40

40 Bændablaðið | Fimmtudagur 7. júlí 2022
LÍF&STARF
Eins og kemur fram í kafla eftir
Sigríði Sigurðardóttur í bókinni
Íslenski hesturinn, varð söðla-
smíði sérstök iðngrein um miðja
19. öld. Þangað til höfðu ýmsir
hagleiksmenn unnið þá list en
umbúnaður á hesta fór annars eftir
því hvort átti að nýta þá til reiðar
eða flutnings.
Svokallaður reiðþófi var notaður
langt fram eftir öldum, dýna úr
ullarþæfu sem ýmist var notuð ein og
sér eða undir söðul líkt og tíðkast enn
í dag. Standsöðlar og sveifarsöðlar
voru móðins hjá efnafólki og voru
standsöðlarnir ríkjandi söðulgerð
Íslendinga fram yfir 1600 og höfðu
þeir háar bríkur í bak og fyrir.
Á sautjándu öld breyttist orðið
söðull í hnakk, en þá komust í umferð
mun þægilegri söðlar með lægri
bríkum. Árið 1865 birtist svo fyrsta
auglýsing söðlasmiðs sem vitað er
um, í fréttaritinu Þjóðólfi. Var hún
svohljóðandi:
„– Eg undirskrifaðr, sem hefi
haft aðsetr í Höfnum og Keflavík um
næsll. 17 ár og hefi haft þar söðlasmiði
og öll verk er þar að lúta meðfram
fyrir aðalatvinnu, er nú seztr hér að
í Reykjavík, með leyfi hhUaðeigandi
yfirvalda, og fel mig hér með öllum
þeim hér í bænum og í nærsveitum sem
þurfa eitthvað að Iáta smíða, eða láta
gjöra af því, er heyrir til söðlasmíði, og
skal það verða gjört bæði fljótt, vel og
traustlega. Sumarlángt, fyrst um sinn,
hefi eg aðsetr í stóru-vindmynlunni
fyrir austan kaupstaðinn. Reykjavík í
Júní 1865. Þórarinn Magnússon“
Söðlasmíði er því gamalt handverk
og stór þáttur í menningu okkar.
Listilega gerð ef vel er unnið og
þeir finnast nokkrir söðlasmiðirnir
sem kjósa fremur að vinna hvern og
einn hnakkinn fyrir sig á meðan aðrir
standa í fjöldaframleiðslu. Ofarlega í
miðjum Mosfellsdalnum, á bænum
Dalsbúi býr einn þeirra, Guðrún
Helga Skowronski, sem margir ættu
að kannast við sem söðulsmiðinn í
Mosfellsdal.
Handverkssaga Helgu
„Ég var ein af þessum manneskjum
sem fann mig ekki í menntaskóla,“
segir Helga, „fann ekki neistann
á meðan hestamennskuna hef ég
einhvern veginn alltaf haft í blóðinu.
Reyndar er fjölskyldan mín ekkert
hestafólk, heldur er ég skrattinn úr
sauðarleggnum og stalst til þess rétt
sautján ára að kaupa mér hest, hana
Náttsól frá Kirkjuferju, en áður hafði
ég eignast Glæsi frá Sólvöllum sem
var keyptur fyrir fermingarpeningana
og með samþykki foreldra minna.
Fyrstu kynni mín af söðlasmíði
urðu eiginlega í kjölfar þess. Ég fór
semsé með vinkonu minni að skoða
hross sem áttu að fara í sláturhús. Þorði
ekki að segja neinum í fjölskyldunni
frá þessari frábæru hugmynd en endaði
á því að þar keypti ég lítið trippi, 129
cm á herðakambinn. Ég leigði á þeim
tíma hesthúsapláss uppi í Víðidal og
tróð henni þangað inn, en í sömu tröð
hafði pláss maður sem í raun kveikti
áhugann hjá mér á söðlasmíðinni.
Sá heitir Jón, kallaður Jón söðli,
einn fárra söðlasmiða Íslands.
Trippið sleit tauminn og bauðst Jón
til að sauma hann fyrir mig. Kom svo
færandi hendi næsta dag með tauminn
svo vel saumaðan að ekki sást hvar
viðgerðin var.
Þarna kviknaði á einhverju hjá mér.
Ég hef alltaf verið handlagin og þessi
iðn tengist mínu brjálaða áhugamáli –
þannig að í C-tröð í Víðidal kviknaði
neistinn fyrir söðlasmíði.“
Fyrstu skrefin tekin, nám og starf
„Eftir menntaskólann sótti ég um
söðlasmíðanám úti í Bretlandi og svo
í búfræðideild Hólaskóla. Komst inn
á báðum stöðum en valdi að fara fyrst
í söðlasmíðina og fór því til London,
í tveggja ára nám hjá Cordwainers
College – alein auðvitað og án þess
að vera búin að finna mér húsnæði.
Ég komst þó lifandi út úr því
og lærði alveg helling. Almenna
söðlasmíði fyrsta árið en sérhæfði mig
í hnökkum seinna árið.
Útskriftarverkefnið mitt var svo
íslenskur hnakkur með spöðum sem
ég hannaði frá grunni ... virkið, löfin,
undirdýnuna – allt hreinlega – enda rík
af góðri reynslu sem sumarstarfsmaður
Söðlasmiðsins í Nethyl. Þar var ég í
starfsnámi bæði sumrin á meðan ég var
í skólanum í London, en það fyrirtæki
var þá stærst í sinni iðn á Íslandi og
fjöldaframleiddi hnakka.
Þar lærði ég öll handtök frá grunni,
en fann að mig langaði ekki að vera
í fjöldaframleiðslu heldur einhverju
meira einstaklingsbundnu þar sem
listrænt frelsi og sköpun hefði meira
vægi. Ég fór eftir þetta á Hóla og tók
búfræðinginn og frumtamningar enda
hestamennskan mitt líf og yndi.“
Íslands Sleipnir hnakkar
Hnakkar undir merkjum Íslands
Sleipnir voru vel þekktir en segir
Helga Valdimar Tryggvason, sem átti
Söðlasmiðinn í Nethyl, hafa eftirlátið
sér það merki auk lagersins er hann
komst á efri ár. Núorðið er merkið þó
nær fallið í gleymskunnar dá, fyrir
utan þá sem muna eftir gömlu löngu
spaðahnökkunum frá þeim. Þeir eru
reyndar enn þann dag í dag í furðu
góðu standi enda gerðir úr toppleðri.
Þessir gömlu gripir eru samt best
geymdir upp á vegg vegna þess að
meðalhross í dag er með styttra bak og
þeir passa því einfaldlega ekki.
„Þá var hann búinn að loka sinni
verksmiðju,“ heldur Helga áfram,
„en hafði m.a. verið í sambandi
við söðlasmíðameistara í Englandi,
Steves Sturgess, og þangað fór ég í
endurmenntun, í gegnum Valdimar.
Þetta var fyrir um 13-14 árum síðan
og var framvindan sú að ég opnaði
loks mitt eigin söðlaverkstæði – því
það sem alltaf hefur heillað mig er
það að skapa.
Að búa til eitthvað fallegt og nýtt,
enda eru þeir hnakkar sem ég hef
smíðað, eftir sérpöntun. Ég er ekki
samkeppnishæf því það eru fáir sem
engir eftir á Íslandi sem gera hnakka
frá grunni, en þeir koma vanalega
hingað til lands hálfsamsettir og sú
vinnsla er öll önnur en það sem ég
geri,“ segir Helga sem einnig vinnur
við viðgerðir og viðhald á reiðtygjum.
„Fólk kemur til mín með ýmsa hluti
sem það langar að láta gera upp eða
gera við. Fyrir skömmu voru það
trússtöskur – örugglega 50 ára gamalt
sett sem var fúið þannig ég gerði nýjar.
Uppgerður kvensöðull er annað
verkefni sem kom virkilega vel út
og má sjá vinnslu mína á honum á
Facebook-síðu minni undir nafninu
Söðlasmiðurinn í Mosfellsdal. Þá tók
ég gamlan söðul alveg í sundur og
vann hvern hlut fyrir sig og endurgerði
að nær öllu leyti. Gaman var að finna
hálm sem mótunar- og mýkingarefni í
sætinu en ég nota þess í stað það sem
mig minnir að kallist blör og er innflutt
frá Danmörku.
Hvað varðar efnivið í góðan hnakk
hefur rannsóknum og þróun á slíku
fleytt fram stórvægilega síðastliðin ár,
enda eru þeir dýrir og ættu alls ekki að
vera gerðir úr óvönduðu efni. Í góðan
hnakk þarf vandað og gott trévirki,
leður og ull sem er sett í stoppið –
þannig ég mæli alltaf með trévirki
með ullarstoppi og gæðaleðri. Ég nota
nautaleður sem ég kaupi frá Bretlandi,
hef haldið mig við þá birgja síðan ég
kynntist þeim fyrst, enda hafa Bretar
ofboðslega sterka þekkingu og hefð er
kemur að handverki söðlasmíðar og
hvað reynist best er viðkemur efni.“
Þörf er á mismunandi
trévirki hnakka
„Áhugavert er svo, ef við förum út í
niðurstöður rannsókna og þróunar, að
vegna þess að mjaðmagrind kvenna og
karla er ólík er upplifun þeirra á að sitja
í hnakk ekki sú sama.
Konur sem sitja í hnakk sem ekki
er hannaður fyrir þær fá gjarnan
verki í mjóbak og mjaðmir og
óþægilegan þrýsting á grindarbein, en
mjaðmagrind veldur því að þær halla
frekar fram á við á meðan að það er
auðveldara fyrir karla að sitja rétt í
hnakk. Þannig nú hefur komið í ljós að
mismunandi hnakka þarf fyrir kynin,
enda mikilvægt að knapa líði vel í sæti.
Að auki þarf að taka til greina líðan
hestsins er kemur að hnakknum. Þegar
ég var að byrja minn feril í þessu öllu
saman var einungis verið að spá í
að knapa liði vel. Hnakkar voru því
margir hverjir ekki til þægindaauka
fyrir hestinn.
Talandi um það gerði ég stuttan
hnakk sem ég hef notað sl. 6 mánuði,
smíðaðan á aðra grind. Eins og sjá má
er hann mun styttri en ella vegna þess
að hryssan sem ég nota hann á hefur
stutt bak. Og til þess að það myndist
ekki þrýstipunktar aftast þar sem hún
hefur ekki vöðva til að styðja við, þá
þurfti ég styttri hnakk. Ég las mér
aðeins til um slíka smíði áður ég hóf
verkið – og þetta tókst – getur borið
heila kellingu!“
Hnakkur er framtíðareign sem
borgar sig að láta lagfæra
Að kaupa hnakk kostar sitt en er
framtíðareign. Með það í huga ætti
fólk að gera meira af því að koma og
fá viðgerð á því sem aflaga fer enda
erum við þannig bæði að taka þátt í
sjálfbærni, góðri nýtingu og minni
neyslu sem kemur okkur öllum í hag,
jarðarbúum.
Ég er mjög hlynnt því að fólk líti
í þá átt er viðkemur viðgerðum, enda
var það sem kveikti neistann hjá mér
í upphafi. Fólki kemur það á óvart að
það borgar sig yfirleitt að gera við, ef
leðrið er í góðu standi.
Sérpantanir eru svo jákvæðar að
því leyti, eins og komið hefur fram, að
við erum ekki öll steypt í sama mót,
hvorki knapar né hestar.
Söðlasmiðurinn í Mosfellsdal:
Mismunandi söðlar fyrir mannkynið
– Þar sem listrænt frelsi og sköpun er númer eitt
Sigrún Pétursdóttir
sigrunpeturs@bondi.is
Uppgerður söðull: Undir plussinu var ull, einhvers konar dýna og mölur! Inni í púðanum var hey. Virkið er strengt á hefðbundinn hátt, með borðum bæði langsum og þversum. Blör notað við sætisgerð. Strigi
strengdur yfir og saumaður niður í gegnum borðann. Sú aðferð, að sauma niður sætið, kallast að „stinga“. Næst er það annað lag af hinu danska blöri, ullarefni þar ofan á, næst pluss og loks fullgerður.
Síll, sem sést hér að ofan, notaður við
gerð óla fyrir ístað – og kvarthnífur,
að neðanverðu eru eftirlætis verkfæri
Helgu og mikið notuð.
Helga með hnakkinn stutta. Myndir / Facebook-Söðlasmiðurinn í Mosfellsdal og SP.
Helga á gamla saumavél sem hún
fékk að gjöf og var sú vél notuð
sérstaklega við útsaum fyrri eiganda.
Vélina þarf að stilla en Helga sér
fyrir sér að hún væri upplögð við
útsaum á hnökkum eins og þeim hér
að ofanverðu.