Bændablaðið - 12.05.2022, Blaðsíða 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 12. maí 202238
LÍF&STARF
Verndandi arfgerðir gegn riðu
finnast í sauðfé á Grænlandi
Mikil umræða átti sér stað um
riðuveiki og varnir gegn henni
í kjölfar þeirra umfangsmiklu
niðurskurða sem framkvæmdir
hafa verið á síðustu árum hér
á landi. Ákall um breyttar
baráttuaðferðir urðu háværari
en áður. Umræðan leiddi af sér
að litlir boltar byrjuðu að rúlla
hér og þar og undu síðan upp á sig.
Ávextir umræðnanna eru meðal
annars þeir að Matvælastofnun
hóf endurskoðun á reglugerð um
útrýmingu riðuveiki.
Tvö rannsóknarverkefni
voru styrkt af þróunarsjóði
sauðfjárræktarinnar vorið 2021
sem undirrituð stóðu að og varð
síðar að samstarfsverkefni um leit
að verndandi arfgerðum gegn riðu
í íslensku sauðfé. Í framhaldinu
kom átaksverkefni RML í
arfgerðagreiningum.
Þá hefur hópur erlendra
vísindamanna tengst rannsóknum
á riðuveiki í íslensku sauðfé.
Einn afleggjari af þessu öllu
saman er rannsókn á arfgerðum
príonpróteinsins (PrP) í grænlensku
sauðfé.
Horft til Grænlands
Þegar ákveðið var að fara í fínkembileit
að verndandi arfgerðum í íslenska
sauðfjárstofninum var jafnframt
ákveðið að taka sýni á Grænlandi. En
eitt af því sem bændur höfðu velt fyrir
sér var hvort þrautalendingin væri að
kynbæta íslenska féð með erlendum
kynjum til að ná inn hinni alþjóðlega
viðurkenndu verndandi arfgerð,
ARR. Því almennt var talið að hana
væri ekki að finna í sauðfé hér á landi.
Hugsanlegur innflutningur var því
m.a. ræddur í fagráði í sauðfjárækt
haustið 2020 en ýmsar ábendingar
og hugmyndir höfðu þá borist frá
bændum. Sérstaklega var horft til
Grænlands vegna þess að í grunninn
er það fé gamall íslenskur stofn.
Ef ARR arfgerðin fyndist á
Grænlandi væri hugsanlegt að hún
hefði komið þangað með íslensku
fé á sínum tíma og gæfi því auknar
vonir um að hún leyndist enn í
sauðfé hér á landi. Ef hinsvegar ARR
fyndist bara á Grænlandi en ekki á
Íslandi þá væri nærtækast að flytja
þetta erfðaefni aftur „heim“.
Saga sauðfjárræktar
á Grænlandi
Grænland var numið frá Íslandi
af norrænum mönnum um
980. Byggðasvæðin voru þrjú:
Vestribyggð með um 70 þekkt
bæjarstæði, Miðbyggð með um 20
bæi og Eystribyggð sem var stærst
með um 300 þekkt bæjarstæði.
Byggð norrænna manna virðist hafa
liðið undir lok á ofanverðri 15. öld
(Heimild 1).
Grænlensku landnámsmennirnir
höfðu með sér búsmala þar á meðal
sauðfé og var sauðfjárbúskapur
stundaður í öllum byggðunum
þremur (Heimild 2). Fé þetta virðist
upprunnið frá Íslandi en fyrstu
niðurstöður úr heilraðgreiningum
á erfðaefni úr fornbeinum
sauðfjárstofna við N-Atlandshaf
sýna að grænlenska féð var komið
frá Íslandi (Heimild 3). Jafnframt að
dregið hafi úr erfðafjölbreytileika í
grænlenska stofninum með tímanum
samhliða hnignun byggðarinnar.
Engar heimildir virðast vera til um að
restar af þessum fjárstofni hafi verið
til eftir að byggðin lagðist af um 1500.
Eftir að Danir gerðu Grænland
að nýlendu sinni með komu danska
prestsins Hans Egede 1721, héldu
einstaka danskir menn sauðfé
til eigin nota á 19. öld (Heimild
4). Nútímasauðfjárbúskapur á
Grænlandi á sér þó ekki langa
sögu eða aðeins um rúm hundrað
ár. Upphaf hans má rekja til ársins
1906 þegar 9 ær og 2 hrútar voru flutt
inn frá Færeyjum til Frederiksdal
(Narsarmijit) í Eystribyggð. Níu
árum seinna voru fluttar inn
á nýstofnað sauðfjárræktarbú
Grænlandsstjórnarinnar í Julianehåb
(Qaqortoq) 173 kindur frá Íslandi
(Heimild 4 og 5). Þetta fé var af
norðurlandi, ærnar frá Hólum og
úr Svarfaðardal en hrútarnir frá
kynbótabúinu á Sveinsstöðum
A-Húnavatnssýslu. Aftur voru
fluttir hrútar til Grænlands 1921
frá Sveinstöðum og seinna árið
1934 frá sauðfjárræktarbúinu
á Hrafnkelsstöðum í Hruna-
mannahreppi í Árnessýslu (Heimild
6). Ekki eru til heimildir um annan
innflutning á sauðfé til Grænlands
þar til tveir hrútar af norsku spælfé
voru fluttir inn 1951 frá Noregi til
kynbótarannsókna (Heimild 4).
Framan af síðustu öld var fátt um
fé á Grænlandi en á fjórða áratugnum
tók því að fjölga og var þegar best
lét um 48.000 kindur haustið 1966.
Veturinn 1966-67 voru mikil harðindi
fram á sumar þannig að um haustið
1967 var stofninn hruninn niður
í 19.000 vetrarfóðraðar kindur. Í
dag eru á Grænlandi rétt um 19.000
vetrarfóðraðar kindur á 39 búum.
Fjárbúskapurinn er fyrst og fremst
í Eystribyggð.
Sjúkdómsstaða grænlenska
sauðfjárstofnsins hefur ekki verið
mikið rannsökuð. Stofninn virðist
laus við alla alvarlega smitsjúkdóma.
Riða hefur aldrei verið greind í sauðfé
á Grænlandi.
Miðað við þær heimildir sem
handbærar eru, má ætla að núverandi
sauðfjárstofn á Grænlandi sé að lang
mestum hluta af íslenskum meiði en
ekki hægt að útiloka áhrif af færeysku
og norsku stuttrófufé í stofninum sem
og erfðablöndun við fé af breskum
kynjum (Heimild 5).
Þær stofnerfðafræðilegu rann-
sóknir sem fyrirhugaðar eru í
doktorsverkefni sem dr. Gesine
Lühken, prófessors við háskólann
í Giessen, Þýskalandi mun leiða er
ætlað að veita svör um skyldleika
íslensku og grænlensku fjárstofnanna
og áhrif erlendra sauðfjárkynja á
þá. Að verkefninu munu einnig
koma RML, Keldur og Karólína
Elísabetardóttir. Gesine kynnti verk-
efnið á fagfundi sauðfjárræktarinnar
nú fyrir skemmstu.
Sýnataka skipulögð á Grænlandi
Upphaflega var áætlað að ráðunautur
frá RML færi til Grænlands og
safnaði sýnum úr líffé. Þetta hafði
verið skipulagt í samstarfi við Hans
Hansen sauðfjárræktarráðunaut
Grænlands og var ferðin fyrirhuguð
í byrjun október 2021. Stuttu áður
en leggja átti í leiðangurinn, kom
þáverandi yfirdýralæknir Grænlands,
Egill Steingrímsson, með frábært
boð sem breytti þessum plönum.
En hann bauðst til að sjá um
framkvæmd sýnatökunnar samhliða
sauðfjárslátruninni. Þar með yrði
á tiltölulega auðveldan hátt hægt
að safna sýnum sem gæfu afar gott
yfirlit yfir grænlenska stofninn. En
aðeins eitt sláturhús er á Grænlandi
sem staðsett er í Narsaq.
Að lokinni sláturtíð voru lífsýnin
send að Keldum. Það liðu reyndar
margar vikur þar til sýnin bárust
þangað og í millitíðinni gerðust þau
stórtíðindi að verndandi arfgerðin,
ARR, fannst í íslenskri kind í fyrsta
sinn – en það er önnur saga. Á Keldum
var DNA einangrað úr sýnunum og
það síðan sent áfram til raðgreiningar
í Þýskalandi á rannsóknarstofu
háskólans í Giessen. Í heildina voru
greind 228 sýni frá 35 búum.
Áhugaverðar niðurstöður
Spennandi var að skoða hvað myndi
leynast í sýnunum frá Grænlandi því
ekki vitum við til þess að áður hafi
príonpróteinið verið arfgerðagreint
í grænlensku sauðfé. Niðurstöðurnar
voru sannarlega áhugaverðar en
grænlenska féð reynist búa yfir
fjölbreyttum PrP arfgerðum og
fátíðara að þessar kindur séu með
villigerðina (ARQ/ARQ) en ættingjar
þeirra á Íslandi.
Stærstu tíðindin eru þau að
verndandi arfgerðin ARR reynist
tiltölulega algeng. Hún fannst í
18 kindum sem er 7,9% kinda í
úrtakinu. Eitt sýnið reyndist arfhreint
ARR/ARR. Skífuritið „Grænland:
arfgerðir“ (% genasamsæta)"
sýnir tíðni hverrar genasamsætu, en
út frá þeim mælikvarða hefur hver
arfgerð tvö „tækifæri“ á að sýna sig
í hverjum grip og möguleikarnir eru
því 2*228. ARR samsætan kemur 19
sinnum fyrir og mælist því tíðni ARR
samsætunnar rétt um 4%. Þessir ARR
gripir koma frá 11 búum sem dreifast
nokkuð víða um Eystribyggð, en á
mynd hér á næstu síðu má sjá hvar
búin eru staðsett.
Hin mögulega verndandi arfgerð
T137 er býsna algeng en tíðni þeirrar
samsætu er 8% (fannst í 17%
gripanna). Einir fjórir gripir voru
með þá skemmtilegu samsetningu að
vera arfblendnir fyrir ARR og T137.
Algengasti breytileikinn er H154
eða AHQ arfgerðin sem hérlendis
er kölluð „lítið næm“ arfgerð og var
tíðni samsætunar 13%.
Til samanburðar þá er tíðni
þessarar samsætu líklega um 8% í
sauðfé á Íslandi í dag – en nákvæmari
mynd fæst á það þegar öll sýnin hafa
verið greind úr átaksverkefninu sem
er í gangi. Áhættuarfgerðin, VRQ,
er einnig nokkuð algeng.
Þá finnast í lágri tíðni bæði
C151 og N138. Það eru í raun
áhugaverð tíðindi að allar þær
arfgerðir sem fundist hafa á Íslandi
finnast einnig í grænlenska fénu –
þótt urmull breytileika hafi fundist
í sauðfjárkynjum heimsins. Þar
að auki finnst í grænlenska fénu
breytileikinn T í sæti 112 sem
ekki hefur fundist hér. Samkvæmt
rannsóknum eru áhrif hans á þol
gegn riðu enn óljós – í ákveðnum
kynjum virðist hann virka að vissu
leyti verndandi en á hinn boginn er
hann frekar tíður meðal riðujákvæðra
gripa á Ítalíu.
Taflan „Grænland: arfgerðir
(% gripa)“ sýnir hlutfall gripa
með mismunandi PrP arfgerðir,
en alls fundust 22 arfgerðir, en um
helmingur þeirra er í mjög lágri tíðni
eða innan við 2%.
Innflutningur frá Grænlandi?
Að það skuli finnast svo mikill
fjölbreytileiki PrP arfgerða í
grænlenska fénu vekur óneytanlega
upp þá spurningu hvort þessar
arfgerðir hafi borist með íslenska
fénu á sínum tíma. Voru þessar
Grænlenskt sauðfé, af íslenskum uppruna. Mynd / Hans Hansen sauðfjárræktarráðunautur á Grænlandi
Viðtal í Morgunblaðinu við Guðmund
Þorláksson um íslenska féð á
Grænlandi, 9. janúar 1947.