Bændablaðið - 12.05.2022, Blaðsíða 54

Bændablaðið | Fimmtudagur 12. maí 202254
LESENDARÝNI
Óðagot fyrrum umhverfisráðherra:
Stækkun Vatnajökulsþjóðgarðs
í skjóli veikra, óljósra laga
Í tíð fyrrum umhverfisráðherra,
Guðmundar Inga Guðbrands­
sonar, reið yfir landið slík flóðbylgja
friðunar að annað eins hefur varla
sést. Kirsuberið á öldutoppinum
átti að vera hinn alræmdi
hálendis þjóðgarður. Allt var þetta
byggt á grunni meingallaðra
laga Vatnajökulsþjóðgarðs sem
samþykkt voru árið 2007.
Þegar sýnt var að ráherra myndi
líklega ekki takast að koma kirsuberi
sínu á toppinn, þrátt fyrir ærinn
tilkostnað, fallegar ræður og loforð um
betri heim fyrir alla, var eina ráðið að
koma eins miklu undir friðunarhattinn
og mögulegt væri áður en skila þyrfti
valdalyklinum.
Friðun Austurafréttar Bárðardals
og stækkun VJÞ í miklu óðagoti

Þann 30. ágúst 2021 voru örfáir
útvaldir bændur í Bárðardal
boðaðir með símtali á svokallaðan
kynningar fund þar sem sveitarstjórn
Þingeyjarsveitar kynnti áform um
töku þjóðlenda í afréttinum undir
stækkun Vatnajökulsþjóðgarðs.
Fullyrt var að málið væri að
frumkvæði sveitarstjórnar, ekki væri
um beiðni ráðherra eða ráðuneytis að
ræða. Í lok apríl 2022 svara þeir þó á
eftirfarandi hátt:
„Því var það í samræmi við
fyrri aðgerðir sveitarstjórnar
að taka jákvætt, þann 24. júní
2021, í hugmyndir um stækkun
Vatnajökulsþjóðgarðs þegar eftir
því var leitað.“
Að sögn íbúa er sátu fundinn,
nefndu sveitarstjórnarmenn aldrei
náttúruvernd sem hluta ástæðu
stækkunar. Mikil óánægja hefur
verið meðal íbúa á svæðinu vegna
hraða vinnuferilsins sem var án alls
samráðs þrátt fyrir gefin loforð um
annað. Eingöngu virðist hafa verið
horft til óljósra loforða um fjármagn,
uppbyggingu vega með bundnu
slitlagi o.fl.
Þá er einnig áhugavert að
sjá í fundargerðum að stjórn
Vatnajökulsþjóðgarðs sá sérstaka
ástæðu á 161. fundi 16.8. 2021 til að
gera athugasemdir og leggja áherslu
á „að vandað sé til verka og sem
mestar upplýsingar liggi fyrir áður
en ákvarðanir eru teknar“.
Á 162. fundi 13.9. 2021 bendir
stjórn sérstaklega á „mikilvægi
samráðs“.
Einnig bókar fulltrúi SAMÚT
(Samtök útivistarfélaga):
„Vinnubrögð við þessar stækkanir eru
gagnrýniverðar hvað varðar hraðann
sem gerir stjórn og svæðisráðum erfitt
fyrir með eðlilega umfjöllun.“
Í ljósi þessara athugasemda stjórnar
má lesa út úr að hún sé ekki alls kostar
sátt við vinnubrögð ráðherra. Hann
velur að hunsa þær og tíu dögum síðar,
23. september 2021 á bak við luktar
dyr, skrifar fyrrum umhverfisráðherra
undir breytingar á reglugerð um
Vatnajökulsþjóðgarð sem kveður á
um stækkun á norðursvæði hans, alls
299 km2.
19. september hafði ætlunin
verið að staðfesta stækkunina með
undirritun ráðherra við hátíðlega
athöfn nálægt Svartárkoti og hafði
stjórn VJÞ verið boðið. Tveim dögum
fyrr og án skýringa var þessum
viðburði frestað.

Fiskurinn undir steininum
Í 1. grein laga um Vatnajökuls­
þjóðgarð segir:
„Landsvæði í Vatnajökuls þjóð­
garði getur verið í eigu íslenska
ríkisins eða í eigu annarra aðila
enda liggi fyrir samþykki eiganda
viðkomandi lands um að það
verði hluti Vatnajökulsþjóðgarðs.
Leita skal samþykkis viðkomandi
sveitarstjórnar fyrir friðlýsingu
landsvæðis í sveitarfélaginu.“
Í þessi lög vísa bæði fyrrum
sveitarstjórn og fyrrum ráðherra
vegna stækkunarinnar.
Þessi lög stangast þó stórlega á við
20. grein sömu laga er segja:
„Stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs
skal í samráði við svæðisráð og
Umhverfisstofnun gera tillögu
til ráðherra um reglugerð fyrir
þjóðgarðinn. Drög að reglugerð
um Vatnajökulsþjóðgarð
skulu kynnt sveitarstjórnum á
svæðinu, landeigendum og öðrum
hagsmunaaðilum og þeim gefinn
kostur á að gera athugasemdir
við þau. Leita skal álits
Náttúrufræðistofnunar Íslands á
vistfræðilegu þoli þeirra svæða
þar sem ætlunin er að veiðar
og búfjárbeit verði heimil. Við
setningu reglugerðarinnar skal
við það miðað að landnýting
innan þjóðgarðsins sé sjálfbær
að mati Náttúrufræðistofnunar
Íslands.“
Því má bæta við að mörk þjóðgarðs­
ins eru sett með þessari sömu
reglugerð. Færa má þá rök fyrir því
þegar ráðherra beitir 1. grein við
friðlýsingu og setningu reglugerðar,
að hann skauti framhjá 20. gr. laga,
sem er eini lagatextinn um mörk
þjóðgarðsins og því nokkuð skýr lína
um hvernig standa skuli að setningu
reglugerða.
Hver er þá tilgangur 20. greinar
ef ekki þarf að horfa til hennar við
stækkun og útvíkkun þjóðgarðsins?
Að mínu mati er þetta svo veik
lagastoð sem stækkunin er byggð á,
að ávallt mun ríkja vafi um lögmæti
stjórnunar­ og verndaráætlunar. Með
langvarandi afleiðingum og deilum.
Þessi lög um stækkun þjóð garðs­
ins eru með öllu órökrétt þar sem
ákvörðun um friðun og stækkun kemur
fyrst, en friðlýsingarskilmálarnir
koma svo eftir á með stjórnunar­
og verndaráætlun (skjóta fyrst,
spyrja svo). Þá má benda á að
í verkefnislýsingu fyrir tillögu
að breytingum á stjórnunar­ og
verndaráætlun er ekki gert ráð fyrir
gagnaöflun grunngagna, samráði við
NÍ, UST og hagsmunaaðila fyrr en í
þriðja þætti vinnuferilsins.
Gott dæmi um þessi vinnubrögð
eru svör þjóðgarðsvarðar Norður­
svæðis á íbúafundi þann 30.4. 2022
(rúmum 7 mánuðum eftir friðlýsingu)
við spurningunni. „Hver er ástæða
VJÞ að friða þetta svæði og hver er
sýn ykkar á að þess þurfi?“
Svar: „Það er einmitt verið að
finna út úr því með þessari vinnu.“
Þannig er lítið mál fyrir æðstu
stjórnendur þjóðgarðs að lofa fögru
fyrir fram (t.d. áframhaldandi nytjum
eins og veiði, búfjárbeit og opnum
vegslóðum) en breyta svo eftir að
ný reglugerð hefur verið undirrituð
af ráðherra og svæði friðað. Um þetta
eru mörg dæmi.
Þá er vert m.t.t. almannahagsmuna
að upplýsa um skrif þjóðgarðsvarðar
í Vatnajökulsþjóðgarði í öðru máli:
„Ef ég væri einn í heiminum,
með náttúruverndarlögin og
þjóðgarðsskilgreiningar IUCN
myndi ég ekki hika við að loka
báðum leiðum. Á hinn bóginn
er til mikils að vinna að bæta
samkomulag við f4x4 svo
almenningsálitið snúist betur á sveif
með þjóðgarðinum. Líklega væri
best að samþykkja þessar tillögur
sem bráðabirgðafyrirkomulag sem
verði endurskoðað eftir nokkur ár
þegar þjóðgarðurinn hefur fest sig
betur í sessi.“
Með öðrum orðum er verið að segja
„Segjum já og brosum til að sýna
þjóðinni góðu hliðina en þegar
tíminn hefur aðeins liðið þá getum
við tekið þetta allt til baka.“
Þá er fyrirkomulag laga um
Vatnajökulsþjóðgarð í engu samræmi
við náttúruverndarlög, sem ganga
út á að friðlýsingarskilmálar liggi
fyrir og hafi verið kynntir áður en
ákvörðun er tekin um að ný svæði
séu friðlýst. Þessi staðreynd sýnir að
Vatnajökulsþjóðgarður er eins og oft
hefur verið bent á, ríki innan ríkisins.
Náttúruverndarlög ættu að
vera meginregla friðlýsingar.
Þau ásamt náttúruverndaráætlun
Alþingis fela í sér forgangsröðun
og hagsmunamat, bæði faglegt mat
á þeim svæðum sem skulu friðlýst
með tilliti til annarrar landnýtingar
og að fjármunir málaflokksins
nýtist vegna mikilvægustu svæða
landsins. Við friðlýsingu samkvæmt
náttúruverndarlögum eru friðlýsingar­
skilmálar kynntir fyrir fram.
Ráðherra fer með framkvæmdar-
vald, dómara- og úrskurðarvald
í sínum eigin málum
Í 19. grein laga VJÞ segir:
„Ákvarð anir sem teknar eru
á grundvelli laga þessara
eru kæranlegar til ráðherra.
Úrskurður ráðherra er endan legur
úrskurður á stjórnsýslu stigi.“
Þetta þýðir að umrædd reglugerð
ráðherra er illkæranleg innan
stjórnsýslunnar.
Kostirnir væru þá annaðhvort
kvörtun til umboðsmanns Alþingis
eða dómstólaleiðin. En þá gilda hins
vegar almennar reglur að aðilar eigi
beinna lögvarðra hagsmuna að gæta.
Þá er málið í raun verst þeim sem
talað hafa fyrir hálendisþjóðgarði
og kynnt að hann muni í grunninn
verða lýðræðislegur með aðkomu
sveitarfélaga, hagsmunaaðila o.fl.
Aðferðir við stækkun VJÞ nú sýna,
að þegar hentar, getur ráðherra
fullnýtt vald sitt sem sækja má með
óljósum og mistúlkanlegum lögum
og skautað milli þeirra eins og sannur
keppnismaður án þess að þurfa að hafa
áhyggjur af tapi.
Að þessu öllu sögðu tel ég nauðsyn­
legt að afturkalla þennan gjörning og
taka lög Vatnajökuls þjóðgarðs til
gagngerrar endur skoðunar. Ef vilji
verður fyrir hendi mætti endurtaka
hann síðar á þann hátt að ekki leiki
vafi á lögmæti stækkunarinnar.
Ágústa Ágústsdóttir
ásamt hagaðilum á
Norðurlandi
Ágústa Ágústsdóttir.
BÆKUR& MENNING
Nýverið sendi Þorsteinn Úlfar Björnsson frá
sér bók sem hann kallar Illgresi andskotans
og fjallar um nytjaplöntuna Cannabis sativa
eða hamp í sinni víðustu mynd.
Þorsteinn, sem er bæði höfundur og útgefandi
bókarinnar segir að hún sé ekki kennslubók
í kannabisreykingum heldur sé um að ræða
umfjöllun um nytjar á plöntu sem býður upp
á gríðarlega möguleika og eigi án efa eftir að
setja mark sitt á landbúnað hér á landi sem víðar
í heiminum á komandi árum.
Nýtingarmöguleikar
Í bókinni, sem er í handhægu broti og ríkulega
myndskreytt, er meðal annars sagt frá grasafræði
plöntunnar, saga hampnytja rakin og farið yfir
þau not og nytjar sem plantan hefur upp á að
bjóða.
Þorsteinn fjallar einnig um efnainnihald
plöntunnar og ástæður þess að plantan
var bönnuð og af hverju yfirvöld í
Bandaríkjunum fóru í stríð við hana.
Ræktun hér á landi
Fyrir þremur árum hófst ræktun á
iðnaðarhampi hér á landi og lagt hefur verið
fram á Alþingi þingsályktunartillaga um að
leyfð verði ræktun á lyfjahampi.
Þorsteinn segir að ræktun á hampi geti
verið góð búbót fyrir bændur og skilað
þjóðarbúinu talsverðum tekjum.
Hann segist einnig vona að bókin muni
opna fyrir uppbyggilegar umræður um
hamp sem að hans mati, og fleiri, hefur
lengi verið á einn veg og það neikvæð.
/VH
Bókafregn:
Illgresi andskotans
Þorsteinn Úlfar Björnsson höfundur.