Bændablaðið - 12.05.2022, Blaðsíða 56

Bændablaðið | Fimmtudagur 12. maí 202256
Veðurfar er síbreytilegt eins og við
vitum en nú blasir við okkur nýr
raunveruleiki óstöðugs veðurfars,
t.d. með hamfaraveðrum eins og
því sem skall á í lok árs 2019 með
tilheyrandi rafmagnsleysi og öllu því
veseni sem því fylgir í tæknivæddum
búskap.
Því fylgdi líka ófærð og fannfergi
þar sem meðal annars gripir fenntu inni
og drápust. Það er okkur líka ennþá
í fersku minni aurskriðurnar sem að
féllu bæði á Seyðisfirði og í Kinninni,
eftir ofsarigningar sem að skildu eftir
sig berar hlíðar og aur út um allar
koppagrundir.
Á Íslandi reka náttúruhamfarir
hverjar aðrar, ef það er ekki nýafstaðið
eldgos eins og í Geldingadal, þá eigum
við bara von á öðru úr Heklu eða jafnvel
Grímsvötnum. Við vitum reyndar
aldrei við hverju má búast í þeim
efnum, hvernig þær hitta okkur bændur
sem og aðra fyrir. Auk þess eru annars
konar hamfarir sem geta orðið gripum
okkar að fjörtjóni eða afurðamissi svo
sem veikindi hjá bústofninum. Við
könnumst við veiruskitu en hún hefur
einmitt verið hér á ferðinni norðanlands
með veikindum – og í verstu tilfellum
dauða – hjá kúm með tilheyrandi
afurðatapi og missi.
En svo eru líka þarna úti í
heimi, landlægir alls kyns dýra- og
plöntusjúkdómar sem við þekkjum
hvorki haus né sporð á, sem gætu
dúkkað hér upp hvenær sem er ef ekki
er varlega farið. Alls þess vegna vilja
bændur tryggja sig og vera vel tryggðir,
en erum við það?
Tryggingar í boði fyrir bændur
Það fyrsta sem kom upp í
hugann við þessi skrif var
Náttúruhamfaratrygging Íslands
(NTÍ) sem var stofnuð árið 1975, hét
að vísu þá Viðlagatrygging Íslands.
Var NTÍ sett á laggirnar í kjölfar
eldgossins á Heimaey árið 1973, og
mannskæðs snjóflóðs í Neskaupstað
árið 1974. Helsta hlutverk NTÍ er
að vátryggja húseignir og lausafé á
Íslandi gegn náttúruhamförum sem
eru þá eldgos, jarðskjálftar, skriðuföll,
snjóflóð og vatnsflóð. Allar húseignir
eru tryggðar og það lausafé sem
er brunatryggt hjá almennum
tryggingafyrirtækjum. Það er ekki
tryggt gegn afleiddu tjóni eða tjóni af
völdum truflana sem verða í kjölfarið
á náttúruhamförum. Iðgjaldið er
0,25% af vátryggingarfjárhæð sem
er jafn há brunatryggingarfjárhæð
á húseignum, innbúi og lausafé.
Almenn vátryggingafélög innheimta
iðgjöld fyrir NTÍ samhliða innheimtu
á iðgjöldum á brunatryggingum.
Þannig er allt sem er brunatryggt,
tryggt fyrir þessum hamförum beint
en allar óbeinar afleiðingar ekki.
Almenn tryggingafélög bjóða
upp á landbúnaðartryggingar
fyrir þá sem stunda hefðbundinn
búskap svo sem sauðfjár- og
nautgriparækt, aðrar greinar þurfa
að láta tryggja hjá sér sérstaklega. Í
landbúnaðartryggingunni er tryggt hið
svokallaða lausafé sem er þá í þessu
tilviki búfé, hey, fóður, áhöld og tæki
fyrir bruna. Einnig er bústofn tryggður
fyrir raflosti og umferðaróhöppum.
Þar er líka rekstrarstöðvunartrygging
ef rekstur stöðvast vegna bruna. Þarna
er lykilorðið brunatryggðir, þar með
er lausaféð (búfé, hey, fóður, áhöld
og tæki) tryggt hjá NTÍ. Sem þýðir
að lausaféð er tryggt fyrir hamförum
ýmiss konar.
En þá þarf viðkomandi auðvitað
að vera með landbúnaðartryggingu,
sem ekki er skylda.
Bjargráðasjóður fyrr og nú
Þannig er að Bjargráðasjóður er á
föstum fjárlögum en um er að ræða
lága upphæð. Sem skýrist af því að
ekki er vilji af hálfu ríkisins til að
safna háum fjárhæðum upp í sjóði.
Hins vegar hefur ríkið lagt til auka
fjármagn í sjóðinn þegar mikið tjón
hefur orðið. Þegar til tjóns kemur af
náttúruhamförum sem heyrir undir
Bjargráðasjóð þá er tjónið metið
en svo ræðst það af stöðu sjóðsins
hverju sinni hversu hátt hlutfall af
metnu tjóni tjónþoli fær bætt, með
styrk. Svo ef bændur lenda í mjög
svipuðum tjónum sem sjóðurinn
bætir, t.d kal í túnum, með nokkurra
ára millibili, þá er alls ekki víst að
þeir fái sama hlutfall af tjóni bætt,
þar sem úthlutun byggir á því hvernig
sjóðurinn stendur hverju sinni. Ekki
mikið jafnræði þar. Þær breytingar
hafa orðið á högum Bjargráðasjóðs
að í byrjun mars 2022 tók NTÍ yfir
umsýslu sjóðsins. Engar breytingar
urðu á stjórn sjóðsins, en vonandi
meiri formfesta á úthlutun.
Í hamförum af stórum skala, t.d.
öskufallið í Eyjafjallajökulsgosinu
og þegar mikil kaltjón hafa orðið,
þá hefur ríkið gripið inn í og aukið
framlag í sjóðinn. En hvað bætir
Bjargráðasjóðurinn eiginlega?
Í megindráttum skiptist það í þrennt:
1. Gjaldskyldar fasteignir, girðingar,
tún og rafmagnslínur tengdar
landbúnaði.
2. Hey sem notað er í landbúnaðar-
framleiðslu.
3. Uppskerubrest af völdum kals,
þurrka, óþurrka og óvenjulegra kulda.
Svona lítur þá Bjargráðasjóður út
í dag, í stuttu máli, en þetta var ekki
alltaf svona. Bjargráðasjóður hinn
forni var nefnilega með A-almenna
deild og B-búnaðardeild. A-deildin sá
um að styrkja einstaklinga, félög og
sveitarfélög sem höfðu lent í meiriháttar
beinu tjóni af völdum náttúruhamfara.
B-deildin hins vegar bætti meiriháttar
tjón hjá einstaklingum og félögum
vegna sjúkdóma, óvenjulegs veðurfars
og slysa á búfé þegar ekki var hægt að
kenna gáleysi eða ásetningi eigenda
eða umráðamanna um og allar eðlilegar
varnir við hafðar. Ekki var bætt tjón
sem hægt var að tryggja annars staðar.
A-deildin var fjármögnuð með ríki og
sveitarfélögunum en núna er það aðeins
ríkið sem sér um fjármögnunina og
sveitarfélögin geta ekki sótt í sjóðinn.
B-deildin var hins vegar fjármögnuð af
búnaðargjaldinu sáluga og hvarf þegar
það var afnumið og er því ekki til í dag.
En þar stendur einmitt hnífurinn í
kúnni. Við bændur erum ekki tryggðir
og virðumst ekki geta tryggt okkur á
sama hátt og gert var með B-deildinni.
Jafnframt vantar að hægt sé að tryggja
tjón af völdum plöntusjúkdóma
og afurðatjóns, já og öflugri
rekstrarstöðvunartryggingar. Hvað þá
ef hörmulegir búfjársjúkdómar fara
að herja meira á okkur? Hvað gera
bændur þá?
En hvað er verið að gera í dag?
Það hefur verið vitað í langan tíma
að þessi tryggingamál okkar bænda
hafa verið í nokkrum ólestri eftir
að Bjargráðasjóður var skilinn eftir
með svo lítil fjárráð. Árið 2012 var
skipaður starfshópur um þessi mál
sem skilaði skýrslu 2013 sem virðist
lítið hafa verið gert með, en þar var
lagður til Hamfarasjóður en B-deild
Bjargráðasjóðs ekki með. Aftur er
svo skipaður hópur 2015 sem skilar
skýrslu 2016 um Hamfarasjóð þar
sem átti að sameina Ofanflóðasjóð og
Bjargráðasjóð A-deild, en ekki B-deild.
Um þetta leyti var búnaðargjaldið að
leggjast af og því tilvist B-deildar að
engu að verða. Það var nokkuð óljóst
hver átti að taka við því hlutverki og
síðan þá hefur ekkert gerst til að varpa
ljósi á það. Nú er búið að stofna enn
einn starfshópinn um sama mál og
leyfi ég mér að vera bjartsýn, segir
ekki máltækið allt er þegar þrennt er?
Ég hvet starfshópinn eindregið til
að huga vel að fjármögnun á þeim
tillögum sem þau koma fram með.
Það er ljóst að bændur þurfa betri
tryggingar sem meðal annars taka til
alls þess sem B-deildin tók til. Einnig
tryggingar fyrir uppskerubrest hvort
sem er af völdum veðurs og/eða dýra.
Við bændur megum ekki sætta okkur
við að vera verr tryggð en kollegar
okkar í þeim löndum sem við berum
okkur saman við, hvorki að umfangi
né fjárhæðum.
Vaka Sigurðardóttir,
bóndi Dagverðareyri,
stjórnarmaður hjá
Nautgripabændum BÍ
(NautBÍ) og formaður
Félags eyfirskra
kúabænda (FEK).
LÍF&STARF
LESENDARÝNI
Gætum þess hvaða augu við gefum framtíðinni
Oft hef ég velt fyrir mér samfél ags­
gildum gamla bænda samfél agsins,
eða eldra samfél agsins alls. Þau
gildi sem um ræðir eru væntanlega
sterkari og meira áberandi í smærri
samfélögum, en þau snúast um
samhjálp og náungakærleika.
Að færa nágranna sínum rjóma
og smjör á tyllidögum því þú veist
að hann hefur ekki kost á slíkum
kræsingum sökum fátæktar. Að huga
að og hlúa að þeim sem eru einir,
þeim sem hafa misst, heimilum þar
sem veikindi, fátækt eða önnur erfið
verkefni eru knýjandi byrði. Sælla er
að gefa en þiggja og gjöf þarf ekki að
vera stór, eitt bros getur gefið mikið
þeim sem á lítið, til að mynda þeim
sem á lítinn aðgang að hlýju eða
kærleik, eða litla von.
Samfélag okkar á Íslandi fer óðum
stækkandi og það er gott og gleðilegt,
en mikilvægt er að muna góðu gildin,
að finna það innra með sér hve gott
er að hugsa til þarfa annarra einnig,
ekki eingöngu sinna eigin. Græðgin er
einn fylgikvilla stækkandi samfélags
og meira flæðis fjármagns.
„Þrjú mikil öfl stýra heiminum:
heimska, hræðsla og græðgi“ er haft
eftir Albert Einstein. Fleiri miklir
hugsuðir, kennismiðir og andlegir
leiðtogar hafa bent á hið sama. „Engir
óvinir finnast utan sálarinnar. Hinir
sönnu óvinir lifa innra með okkur:
Reiði, eigingirni, græðgi og hatur“ er
haft eftir Buddha.
„Engin hörmung er verri en
græðgi“ er haft eftir Lao Tzu.
Svona má lengi telja. Upphaf
kapítalismans, með undiröldu
græðgishugsjóna á kostnað
náungakærleika og samhjálpar, liggur
líkast til í skítahaugnum, lífrænum
áburði til ræktunar á frjósömu landi.
Sá sem átti stærsta skítahauginn var
best settur, hann hlýtur einnig að hafa
átt flest húsdýrin og jafnframt mesta
landsvæðið til að næra öll dýrin sín.
Hann átti meira en nóg af lífræna
áburðinum og gat því selt öðrum sem
áttu þá einnig kost á að rækta upp
frjósamt land og gat grætt sjálfur í
leiðinni. Það er gott að eiga lífrænan
áburð til ræktunar á frjósömu landi og
uppbyggingar samfélags, en hversu
stóran skítahaug þarf einn maður að
eiga til að hann eigi nógan skít?

Hola í haug samfélagsáburðarins
„Sá sem kennir er sá sem gefur
augun“ er haft eftir Konfúsíusi.
Einhvern veginn hefur sú samfélags-
gerð sem hefur þróast gefið augu sem
þrá meiri skít, meiri lífrænan áburð,
langtum meira en umfram eigin not.
Mér verður hugsað til bankasölunnar
víðræddu. Þar er mikill skítur saman
safnaður en haugurinn er almannaeign,
eign samfélagsins alls, til stuðnings
við samfélagið, til viðhalds þess og
uppbyggingar.
Skítahaugnum góða, sem
samfélagsþegnar áttu sameiginlega
var með ákvörðunum fárra valdhafa
skipt með því að útdeila skóflum til
nokkurra valinna samfélagsþegna,
sem þegar áttu stóra skítahauga
sjálfir, m.a. til fjölskyldumeðlima
valdhafanna. Sumir þessara völdu
samfélagsþegna notuðu þessar sömu
skóflur sem þeim var úthlutað m.a.
undir merkjum kjölfestu skítahaugsins
sem áður var almannasameign, til að
moka úr skítahaug almanna í sinn eigin
haug og selja svo þennan sama skít á
hærra verði sér til gróða til að moka
meiri skít í gríðarstóra skítahauga sína.
Þeir útvöldu höfðu m.a. orð á því
að þeir hefðu fengið almannaskítinn
á spottprís og gátu því grætt vel.
Hvað fékk almenningur fyrir þá eign
sem var öllum sameiginleg en seld á
spottprís? Ekkert annað en holu í haug
samfélagsáburðarins sem hafði áður
verið sameiginleg eign með kjölfestu
í almannaeigunni. Eignin hvarf og
kjölfestan hvarf. Hvernig má réttlæta
svona gjörning sem byggir á græðgi,
valdaspili og siðleysi? Hvaða augu
gefur þessi kennari? Að það að hrifsa
til sín eignir annarra sé réttlætanlegt,
þ.e. réttlætanlegt ef réttir valdhafar
standa að þeim gjörningi? Það gengur
þvert á þær hugmyndir sem mín
menntun gaf mínum siðferðisaugum.
Í samfélagi þurfa valdhafar að
hafa skýra heimild, lagaheimild og
siðferðisheimild, til að beita því valdi
sem þeim er falið og eignarnám hlýtur
að vera valdbeiting. Hið sama á í raun
við um kvótasöluna á sínum tíma, til
fárra útvaldra sem áttu fyrir gríðarstóra
skítahauga sem hafa stækkað með
kvótaeigninni, þ.e. eignarnámi á
sameiginlegri auðlind, fiskinum í
sjónum í landhelgi Íslands.
Falleg mynstur á hveitipokana
Aftur og aftur koma upp aðstæður
í samtímanum þar sem einn eða
fámennur hópur valdhafa smærri og
stærri samfélaga misnota umboð sitt
til valds til að þröngva almenningi,
heilum þjóðum í aðstæður sem
almenningur kýs ekki, vill ekki og sér
ekkert réttmæti í fyrir almannaheill,
hvort sem um er að ræða flutning eigna
úr almannaeigu til fárra útvaldra, stríð
eða annað.
Öll valdbeiting þarf að vera byggð
á heimild til notkunar valdsins. Sala
almannaeigna með þeirri kjölfestu
og styrk sem almannaeign felur í eðli
sínu í sér séu valdhafar færir um að
meðhöndla eignir almennings, þarf
að vera byggð á skýrri og augljósri
heimild, skýrum og augljósum
markmiðum og skýrum og augljósum
rökstuðningi.
Þau markmið sem m.a. hafa verið
nefnd til grundvallar bankasölunni
felast í þeirri úreltu skoðun að einkaeign
stuðli sannarlega að meiri kjölfestu
og betri rekstri. Þessi hugmynd um
að einkaeign stuðli óhjákvæmilega
að betri rekstri var kennd þegar ég
var í barnaskóla fyrir 40 árum og átti
líklega best við um fjölskyldurekin
fyrirtæki og stofnanir um miðja síðustu
öld. Í dag, í kapphlaupi kapítalismans
þar sem ofnýting og misnotkun
náttúruauðlinda, mannauðs og annarra
auðlinda í græðgisskyni, sem orsakað
hefur ofsöfnun gæða á fáar hendur
og þá loftslagsvá sem við blasir með
tilheyrandi náttúruhamförum, á þessi
gamla hugmynd um að einkaeign sé
besta kjölfestan ekki gildi almennt.
Fjárfestar hveitimyllu nútímans
munu ekki leggja aukið fjármagn í
bómullarhveitipokana undir hveitið
með því að prenta falleg mynstur á
pokana svo að efnaminni mæður
samfélagsins geti saumað mynstraðar
flíkur á börnin sín úr hveitipokunum,
eins og eigendur hveitimylla um
1930 gerðu þegar þeir uppgötvuðu
að mæður saumuðu föt á börnin sín
úr hveitipokunum. Ítrekuð dæmi eru
um að einkaeign hafi einmitt stuðlað
að því að fyrirtæki eru étin innan frá,
laun eru lækkuð til almenns starfsfólks
(ekki síst þeirra sem þegar eru lægst
launaðir), þróunarstarf er svelt, innviði
eru svelt, gæði og metnaður víkur
fyrir ódýrari lausnum, dregið er úr
persónulegri þjónustu og ofurálag er
sett á alla þjónustu og afurðir – og
skítnum er öllum mokað í risahaug
eigandans.
Hvað með að gefa samfélaginu
meira en þú tekur?
Hver er aðalmælikvarðinn á vel
rekið fyrirtæki eða stofnun, er það
fjárhagslegur hagnaður? Hvað
með aðbúnað starfsfólks, launakjör
starfsfólks og möguleika þeirra
til mannsæmandi lífs, aðgerðir
fyrirtækisins/stofnunarinnar til varnar
neikvæðum loftslagsáhrifum, öflugt
þróunarstarf til bættrar starfsemi og
nýsköpunar í starfseminni, áherslu á
samstarf við sambærileg fyrirtæki/
stofnanir fremur en samkeppni,
sterka innviði, viðhald og almenna
uppbyggingu með jákvæðar
samfélagslegar afleiðingar. Hvað
með að gefa samfélaginu meira en
þú tekur? Ætti það ekki að vera hinn
eini sanni mælikvarði á góðan rekstur
fyrirtækis eða stofnunar?
Sælla er að gefa en þiggja, sæll
er sá sem skilur eftir sig fegurð og
uppbyggingu. Valdhafar gætið að
gjörðum yðar, þið eruð kennarar
sem gefið framtíðinni augu. Í ljósi
aðstæðna kýs ég ekki þessa leið
einkavæðingar fyrir þær stofnanir
sem grundvallaratriði er að eigi
trygga og örugga kjölfestu velferðar,
uppbyggingar og þróunar í samfélagi
okkar, ég kýs þessa leið ekki fyrir
menntakerfið okkar, ekki fyrir
heilbrigðiskerfið okkar og ekki fyrir
kjölfestuna í bankakerfinu okkar. Ég
kýs að þessar stofnanir eigi tilveru
sem er ótengd eyðileggingarmætti
græðginnar.
Þetta er ekki framboðsræða
eða áróðursræða, þetta er ákall um
sanngjarnt og fallegt samfélag. Ég
girnist hvorki gróða, né kvóta, né
vald, né skít. Ég girnist réttlæti, fallegt
siðferði, mannúð, náungakærleik og
samhjálp, samfélag sem kennir þessi
gildi og framtíð með falleg augu.
Rakel Halldórsdóttir,
fyrrum Frú Lauga
Rakel Halldórsdóttir.
Hversu vel erum við bændur tryggðir?
Vaka Sigurðardóttir.