Læknablaðið - 01.02.2022, Blaðsíða 20

80 L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108
annaðhvort með saur út úr líkamanum eða slöngvast upp vélindað
upp í kok og eru þá gjarnan gómaðar þar af þeim sem hýst hafði
lirfuna.
Fyrstu tvö staðfest tilfelli hringormasmits í fólki hér á landi eru
frá árunum 2004 og 2005 þegar tegundin Pseudoterranova decipi-
ens fannst í koki einstaklinga sem áður höfðu lagt sér til munns
hálfeldaðan steinbít.8 Eftir þetta hafa hringormar, sem gengið hafa
upp eða niður af fólki hérlendis, og lirfur sem fundist hafa í fæðu
sem þótti tilbúin til neyslu, ítrekað verið send að Keldum með ósk
um tegundagreiningu.
Markmið þessarar samantektar er að kynna athuganir á hring-
ormum sem borist hafa að Keldum og tilgreina hvar, hvernig,
hversu lengi og við hvaða aðstæður viðkomandi smitaðist af lirf-
unni og úr hvaða sjávarfangi hún var talin vera komin. Sjúkdóms-
einkenni sem sumir lýstu aðspurðir eru einnig nefnd.
Efniviður og aðferðir
Á tímabilinu 2004-2020 bárust hringormar frá 18 manns til rann-
sókna að Tilraunastöðinni á Keldum. Í nokkrum tilvikum mættu
viðkomandi á staðinn með orminn í glasi, sumir fengu heimilis-
lækni sinn til að senda lirfuna að Keldum en flestar lirfurnar
bárust eftir að hafa fyrst verið sendar á sýkla- og veirufræðideild
Landspítala þar sem greiningar á iðrasníkjudýrum hafa farið fram
eftir að þær voru fluttar frá Keldum um síðustu aldamót.
Lengd hverrar lirfu var mæld í millimetrum og ytra útlit skoð-
að í víðsjá. Til að geta skoðað innri líffæri í smásjá voru lirfurn-
ar gerðar gegnsæjar í mjólkursýru eða glýseróli og sjónum beint
meðal annars að tilvist eða legu botnlanga nálægt framenda lirf-
anna (mynd 1, mynd 2). Við tegundagreiningar var stuðst við
greiningarlykil eftir Lick13 en þar er að finna ljósmyndir og ná-
kvæmar lýsingar á þeim breytingum sem verða þegar Pseudoterra-
nova, Anisakis, Contracaecum og Phocascaris-lirfur þroskast af þriðja
stigi (L3) yfir á fjórða stig (L4). Margar lirfanna voru ljósmyndaðar
með stafrænni myndavél (Leica DC 300).
R A N N S Ó K N
Niðurstaða tegundagreiningar var kynnt heimilislækni þess
sem fundið hafði lirfuna og komið henni í greiningu. Síðan var
haft samband við viðkomandi og spurt út í aðstæður þegar smit
var talið hafa átt sér stað (hvar, úr hvaða sjávarfangi), farið yfir
tímasetningar og beðið um lýsingar á sjúkdómseinkennum, ef ein-
hver voru, meðan viðkomandi hýsti lirfuna. Þegar barn átti í hlut
var upplýsinga aflað hjá foreldrum.
Niðurstöður
Sextán af þeim 18 hringormslirfum sem bárust til greiningar að
Keldum á árabilinu 2004 til 2020 voru af tegundinni P. decipiens
(89%), tvær lirfur voru af tegundinni Anisakis simplex (11%). Aldur
hinna smituðu var allt frá því að vera börn á bleyjualdri upp í fólk
á níræðisaldri (tafla I, tafla II).
P. decipiens-lirfur fundust oftast (í 11 tilvikum) í koki eða munni
eftir að hafa slöngvast þangað upp úr maga viðkomandi upp eftir
vélindanu. Í einu tilfellanna fann sá smitaði lirfu af þessari tegund
sprikla við endaþarmsop við þrif eftir salernisferð, í öðru tilviki sá
móðir lirfu í ælu barns sem kastað hafði upp (tafla I). Í þeim þremur
tilvikum sem enn eru ótalin sást lifandi P. decipiens-lirfa í fiskbita
sem ætlunin hafði verið að stinga upp í munn og borða (tafla II).
Í báðum Anisakis simplex-tilfellunum áttu börn hlut að máli. Í
öðru tilvikinu sást lifandi lirfa hreyfa sig í hægðum við bleyju-
skipti, í hinu tilfellinu var lirfan dauð og fannst ekki fyrr en barn
spýtti henni út úr sér eftir að hafa verið matað á soðnum fiski (sjá
neðar). Lirfan var ennþá að hluta til hulin í bandvefshjúp þegar
hún barst að Keldum.
P. decipiens-lirfur lifðu að meðaltali í rúmlega fjóra sólarhringa
í maga þeirra sem smituðust (tafla I). Skemmst er talið að liðið hafi
um einn sólarhringur áður en lirfan skilaði sér aftur upp í kok,
lengst er talið að 9 dagar hafi liðið áður en lirfan barst upp í munn.
Oftast taldi fólk sig hafa hýst lirfuna í 4 til 5 daga. Anisakis-lirfan
sem móðir fann lifandi við bleyjuskipti á barni sínu var talin hafa
lifað í þrjá daga.
Mynd 2. Þriðja stigs lirfur (L3) tveggja hringormstegunda sem eru algeng sníkjudýr
í fiski á Íslandsmiðum. Stóra, brúnleita tegundin, 33 mm löng, er Pseudoterranova
decipiens (fullorðinsstigið oft nefnt selormur) og var hún inni í bandvefshjúpi í
þunnildi þorsks. Ljósa, upprúllaða lirfan er tegundin Anisakis simplex (fullorðins-
stigið oft nefnt hvalormur) og sat hún utan á lifur þorsks umlukin bandvefshjúpi. Þessi
tegund er algeng í uppsjávarfiskum eins og í loðnu, síld og makríl. Mynd: Karl Skírn-
isson.
Mynd 1. Framhluti 33 mm langrar fjórða stigs lirfu (L4) hringormsins Pseudoterra-
nova decipiens sem kona hóstaði upp í kok 5 dögum eftir að hafa borðað lítið eldaðan
steinbít. Hvít ör bendir á 0,7 mm langan framvísandi botnlanga sem er eitt grein-
ingareinkenna tegundarinnar. Mynd: Karl Skírnisson. Myndin hefur áður verið birt í
Læknablaðinu.8