Sjómannablaðið Víkingur - 01.01.2012, Qupperneq 40

40 – Sjómannablaðið Víkingur
Undir jól 1938 kom torkennilegur fiskur í vörpu suður-
afrísks togara. Sagan af þessum fiski og öðrum áþekkum,
sem síðar fundust, er einkar forvitnilegur kafli í vísinda sögu
tuttugustu aldar, og sumt í henni minnir meir á spennandi
skáldsögu en fræðilega skýrslu.
Efnafræðingurinn sem
gerðist fiskifræðingur
James Leonard Brierley Smith fæddist í
Graaff Reinet í Höfðalandi í Suður-Afríku
hinn 26. september 1897. Hann var af
enskum ættum og drakk í sig andúð á
Búunum, afkomendum hollenskra land-
nema, enda geisaði Búastríðið á æskuárum
hans. Síðar á ævi fór hann að líta á sig
sem Suður-Afríkumann fremur en Breta og
sættist við Búana.
Smith hóf nám í efnafræði við Viktoríu-
háskóla í Stellenborsch, en var þaðan
kvaddur til herþjónustu í fyrri heimsstyrjöld, Áður en hann
komst á vígvöllinn veiktist hann af malaríu og fleiri hitabeltis-
sjúkdómum og var leystur undan herþjónustu sem sjúklingur.
Hann hélt þó áfram efnafræðinámi og að loknu kandídatsprófi
fór hann til Englands og lauk doktorsprófi frá Cambridgehá-
skóla 1922.
Árið 1923 sneri Smith til heimalands síns og gerðist háskóla-
kennari í lífrænni efnafræði. Hann var stangveiðimaður og dró
stundum fiska sem hann þekkti ekki. Brátt komst hann að því
að ekki var völ á aðgengilegum ritum til að greina þá og kom
sér upp greiningarlykli yfir vatnafiska. Það tók hann meira en
ár í frístundum og stærðfræðikunnáttan nýttist honum vel við
verkið. Svo sneri hann sér að sjófiskum og komst að því að
einnig á því sviði var hann frumkvöðull. Hann uppgötvaði
fjölda fiska, sem áður voru óþekktir við strendur Suður-Afríku
og höfðu sumir raunar hvergi fundist áður.
Hróður efnafræðiprófessorsins sem
fiskifræðings jókst stöðugt. Menn leituðu
til hans eða skrifuðu honum út af fiskum
sem þeir þekktu ekki, og við hann voru
kennd fiskasöfn við suðurafrískar náttúru-
fræðistofnanir. Þar kom að Smith kvaddi
efnafræðina og helgaði krafta sína eftir það
rannsóknum á suðurafrískum fiskum.
Smith tók sér oft ferð með bátum eða
togurum út á miðin í leit að fágætum fisk-
um. Með því ávann hann sér traust sjó-
manna. Hann sótti einnig heim afskekkta
vita og fiskbúðir út um sveitir landsins.
Allt tók þetta sinn tíma en skilaði góðum
arði í sjaldgæfum eða áður ókunnum fisk-
um sem bárust honum hvaðanæva.
James L. B. Smith er samt þekktastur fyrir fiskinn, sem brátt
verður greint frá.
Holduggar
Holduggar, Sarcopterygii, eru undirflokkur beinfiska, sem ein-
kennast meðal annars af því að pöruðu uggarnir, eyruggar og
kviðuggar, eru hreistraðir limir með geisla á endunum. Talið er
að landhryggdýr, en af þeim lifa nú froskdýr, skriðdýr, fuglar og
spendýr, séu komin af fornum holduggum. – Holduggum er oft
skipt í þrjá ættbálka:
• Sex tegundir lungnafiska, ættbálkurinn Dipnoi, lifa nú í
ferskvatni á suðurhveli jarðar. Þeir eru auk tálkna með frum
stæð lungu, sem þeir grípa til ef vatnið umhverfis þá þornar
upp eða fúlnar.
• Annar ættbálkur, Rhipidistia, er með öllu aldauða.
• Það sama töldu menn að ætti við um hinn þriðja, skúfugg-
ana, Actinistia eða Coelacanthi formes. En nú er annað
komið upp úr dúrnum, og um það mun þessi pistill
fjalla.
Fimmtíu milljón ára gamall fiskur upprisinn?
Hinn 23. desember 1938 kom togarinn Nerine til hafnar í East
London, borg í Höfðalandi við suðurströnd Suður-Afríku. Þegar
eitthvað forvitnilegt var í aflanum var skipstjórinn, Hendrik
Goosen, vanur að hringja í Marjorie Courtenay-Latimer, safn-
vörð á litlu náttúrugripasafni þar í borg. Að þessu sinni hafði
hann lagt til hliðar handa henni furðulegan fisk. Þegar ungfrú
Latimer tók við fiskinum var hann orðinn dökkgrár, en skip-
stjórinn greindi frá því að hann hefði verið gljáandi stálblár í
vörpunni.
Ungfrú Latimer gat hvergi fundið lýsingu á fiskinum og
hugðist leita ráða hjá J. L. B. Smith. En hann var í jólaleyfi fjarri
heimili sínu. Ungfrúin skýrði prófessornum í bréfi frá þessum
Örnólfur Thorlacius
Sagan af bláfiskinum
Suðurafrískt frímerki með mynd af J. L. B. Smith
(1897-1968) og Marjorie Latimer (1907-2004)
með frumeintak bláfisksins.
Teikning Marjorie Latimer af bláfiski í bréfi til Smiths um áramótin 1938 og
1939.