Andvari - 01.01.2016, Blaðsíða 79

ANDVARl
VERKEFNIÐ AÐ VERA MANNESKJA
77
og stöðu mannverunnar innan hennar eru vel kunn, og náttúran var efni sem
hann vék oft að, þó að hún hafi að vísu ekki orðið að sérstöku viðfangsefni
í verkum hans fyrr en á síðasta áratug 20. aldar. Að síðustu má nefna stjórn-
mál, sem Páll helgaði sig af miklum áhuga frá fyrstu tíð, jafnt í greinum sem
erindum.
Hér á eftir verður vikið nánar að hverjum þessara efnisþátta um sig.
Siðfræði
í upphafi bókarinnar Siðfrœði, sem kom út 1990 og hefur að geyma skipu-
lega greinargerð fyrir siðferðinu og kenningum siðfræðinnar ásamt heildar-
kenningu um það hvernig siðfræðihefðin getur nýst við hversdagslegar að-
stæður, stígur Páll fram og ögrar lesandanum til fylgilags við hugsjón sína:
A mannamótum er því oft haldið fram að virða beri skoðanir annarra. Aldrei hef
ég samt heyrt nokkurn mann færa rök fyrir þessum boðskap. Vafalaust þykir fólki
það óþarft, augljóst sé hvað við er átt og engin þörf á að rökstyðja það: allir hljóti
að samsinna þessu.
Ég treysti mér ekki til þess. Ég held að það sé ámælisvert að virða skoðanir
annarra, ef maður veit að þær eru ekki réttar. Rök mín fyrir þessu eru ekki
mjög flókin: skoðanir eru ekki einkamál þeirra sem þær hafa og þess vegna er
manneskju ekki sýnd nein óvirðing þó að skoðanir hennar séu ekki virtar. Öðru
nær, ein mikilvæg leið til að sýna fólki virðingu og tillitssemi í hinu daglega lífi er
að gagnrýna hugmyndir þess og skoðanir, enda leitast vinir við að leiðbeina hver
öðrum.4
í þessum orðum Páls, sem orðið hafa mörgum íhugunar- og jafnvel undrun-
arefni, má sjá að verki þá óbilandi trú sem hann hafði á hæfileika fólks til
að beita skynsemi sinni af heilindum í upplýstri og uppbyggilegri rökræðu
um hvaðeina sem einhverju máli skiptir - í augum og huga hvers sem er.
Af þeirri grundvallarsannfæringu Páls að skoðanir séu ekki einkamál leiðir
bersýnilega að engin skoðun er svo fáfengileg eða svo persónuleg að henni
beri að hlífa við allri gagnrýni. Þessi sannfæring Páls hefur eflaust verið
tryggum lesendum hans kunnugleg þegar þeir hófu lestur á Siðfrœði árið
1990, því að nokkrum árum fyrr hafði hún leikið meginhlutverk í útvarpser-
indinu „Er hægt að kenna gagnrýna hugsun?“ sem flutt var í Ríkisútvarpinu
í október 1985 og birtist í greinasafni Páls, Pœlingum, tveimur árum síðar.5
Gagnrýnin hugsun, sem Páll skilgreinir sem ,,[þá] hugsun sem fellst ekki á
neina skoðun eða fullyrðingu nema hún hafi fyrst rannsakað hvað í henni
felst og fundið fullnægjandi rök fyrir henni“, stígur þar fram sem lykilhug-
mynd í þeirri viðleitni Páls að bæta samfélag okkar með því að bæta hugs-