Andvari - 01.01.2016, Blaðsíða 109

ANDVARI
EINSTAKLINGUR, NÁTTÚRA OG SAMFÉLAG í AÐVENTU
107
að frelsa mannkynið, aðeins nokkra villuráfandi sauði. Hann er heldur ekki
einn af þeim meinlætamönnum sem fara út í eyðimörkina og afneita mann-
legu samfélagi til að þjaka hold sitt og þjóna með því guði. En vitaskuld
er óeigingjarnt björgunarstarf hans í fögru samræmi við kristna siðfræði.
Þjónustan er þar lykilhugtak.
Benedikt á vissulega ýmislegt sameiginlegt Kristi, en svo ótrúlegt sem
það virðist við fyrstu íhugun má líka jafna honum við Þór eða ýmsar hetjur
í ævintýrum. Stórhríðin og öræfin eru Jötunheimar bændasamfélagsins. Það
sækir þangað lífsmagn (beitir sauðfénu), en hvergi er dauðinn jafnnálægur
og óvissan um að komast af jafnmikil. Margar goðsagnir eru sem ímynd árs-
tíðanna. Þá hættir hetjan lífi sínu með sókn inn í heim vetrarins, heim sem
hönd dauðans liggur yfir, deyr jafnvel sjálf eða virðist deyja, en kemur þó
aftur með lífið sem boðar vor og endurnýjun alls lífs. Slík mynstur birtast
í bókmenntum allra tíma en fá ólíka mynd eftir því úr hvaða samfélagi þær
spretta og hverjir taka við þeim og túlka.
Þessara líkinda við goðsagnir heimsins er ekki getið hér vegna þess að
ég telji Benedikt eiga mikið sameiginlegt með heiðnum goðum, áreiðanlega
á hann og vill eiga meira sameiginlegt með Kristi. Saga hans er einstök
og órjúfanlega tengd því samfélagi sem þar birtist, hugarheimi höfundarins
og samtíma hans. En hún hefur goðsögulegan einfaldleika og dýpt. Eins og
goðsagan höfðar hún til djúpra laga í vitund okkar, laga sem liggja dýpra
en meðvitund á auðvelt með að ná, höfðar til tilfinninga sem við getum
naumast komið orðum að. Hún er saga um hinn djúpa einmanaleik mann-
eskjunnar eða innri einveru, sem ekkert fær rofið, en hún er líka saga um
þau órjúfandi bönd sem tengja manneskjurnar hverja við aðra, hvort sem
það eru fjölskyldubönd eða önnur bönd vináttu og trúnaðartrausts. Þessi
sannindi birtast okkur ekki með stóryrðum, útrás æstra tilfinninga eða með
voveiflegum atburðum, þótt átökin við vetrarbylinn séu nógu hörð. Sannindi
Aðventu skjóta smáum og fínlegum rótum í huganum og tilfinningalífinu
án þess að við tökum eftir því fyrr en við áttum okkur á því í sögulok-
in að brjóstið er fullt af einhverju sem við skiljum ekki nema til hálfs en
vitum að á sér upphaf innra með okkur, þótt það sé vakið af sögunni. Þar
sameinast skáldskapur og veruleiki, skáldskapur veruleikans og veruleiki
skáldskaparins. Slíkum áhrifum ná ekki nema hinir mestu snillingar. Þeir
vekja „frjósemina í höfði lesandans“ eins og Jón Kalman Stefánsson kemst
að orði í inngangi sínum að þeirri útgáfu Aðventu sem hér er stuðst við.
Þótt hér sé minnt á að einhvers staðar að baki sögu eins og Aðventu liggi
aðrar sögur eða sagnaform, goðsagnir af einhverju tagi sem kalla megi sam-
mannlegar, skyldi enginn falla í þá grylju að telja þá ábendingu skýra verkið
og list þess nema á yfirborði. Þvert á móti. Sannleikur Aðventu, listrænn
kraftur sögunnar felst miklu fremur í hinni nærfærnu lýsingu ákveðins