Tímarit lögfræðinga - 01.12.2013, Blaðsíða 43

389
embættisverkum sínum fara einungis eftir lögunum.26 Af þessum sök-
um þurfa lagadeildir, sem og starfandi lögmenn og dómarar, iðu-
lega að staldra við og íhuga vægi hins skráða lagabókstafs í sam-
hengi við réttarheimildir. Sú umfjöllun sem lesandinn hefur hér
fyrir augum getur þjónað tilgangi í þessu tilliti.
5. LÖG, LÖGFRÆÐI OG HINN DYGGÐUM SKREYTTI
MEÐALVEGUR
Lög leika lykilhlutverk í nútímasamfélagi og marka ramma utan
um líf okkar. Lögin stýra því hvernig forsjá barna er háttað, þau
ákvarða hvenær einstaklingur öðlast fjárræði og má taka bílpróf,
lög mæla fyrir um lágmarkslaun, hollustuhætti á vinnustöðum, um
stofnun og slit hjúskapar, um stofnun fyrirtækja, um skattgreiðslur
og um erfðir og skipti. Lög taka jafnvel á stundum ráðin af fólki,
t.a.m. með því að gera sumar ákvarðanir óafturkræfar.27 Sá sem kýs,
t.d. í nafni einstaklingsfrelsis og sjálfsákvörðunarréttar, að fara í
bága við fyrirmæli lagareglna mun fyrr en varir verða fjötraður í
bönd ófrelsis. Lögum er ætlað að marka stefnu, miðla málum, skera
úr ágreiningi o.s.frv. Lögin bera yfirbragð valdboðs sem kemur að
ofan, fyrirmæla sem löggjafarsamkoma gefur út til hinna almennu
borgara, en skuldbinda þó almennt ríkisvaldið einnig. Hin vestrænu
lýðræðisríki eru samnefnari fyrir ótölulegan fjölda fólks, lífsskoð-
ana, trúarafstöðu, gildismats o.s.frv. Þannig geta lögin verið gagn-
legt verkfæri til þess að skera úr um ágreining af siðferðilegum
toga, svo sem hvort fóstureyðingar eigi yfirleitt að vera leyfðar með
lögum og þá undir hvaða kringumstæðum. Sjaldan ef nokkru sinni
í mannkynssögunni hafa nefnd ríki státað af annarri eins flóru ólíkra
lífsviðhorfa, hópa og menningar. Í þessu samhengi vex hlutverk
laga, því lög geyma möguleikann á því að verða samnefnari sem
skapað getur sátt, stjórntæki eða í versta falli þvingunarúrræði til að
tryggja lágmarksfrið. Þrátt fyrir alla þá kosti og úrræði sem ná-
kvæmt regluverk veitir mönnum eru takmarkanir slíks kerfis slíkar
að kannski hefur aldrei áður verið jafnmikil þörf á siðfræðilegri
26 Tilvísun stjórnarskrárinnar til laga á ekki aðeins við um settan rétt heldur einnig reglur
sem rót eiga að rekja til annarra réttarheimilda, sbr. t.d. Ármann Snævarr: Almenn lögfræði.
Reykjavík 1988, bls. 59-60. Áhugasömum um þetta efni er bent á umfjöllun Ragnars Að-
alsteinssonar, sjá Ragnar Aðalsteinsson: „...einungis eftir lögunum“. Úlfljótur 2000, bls. 53.
27 Þannig segir t.d. berum orðum í athugasemdum með 25. gr. frumvarps sem varð að
lögum nr. 130/1999 um ættleiðingar, að með frumvarpinu sé „að því stefnt að afnema heim-
ild til að fella niður ættleiðingu“. Umrætt ákvæði 25. gr. ættleiðingarlaga kom til umfjöll-
unar í dómi Hæstaréttar frá 24. september 2013 í máli nr. 452/2013. Í úrskurði héraðsdóms hafði
sérstaklega verið litið til þess „grundvallaratriðis ættleiðingar“ að hún yrði aldrei aftur
tekin. Hæstiréttur vék hins vegar ekki efnislega að þessu atriði þar sem niðurstaða réttarins
var sú, að lagaskilyrði skorti samkvæmt 1. mgr. 10. gr. barnalaga til að höfða barnfaðern-
ismál.