Íslenska þjóðfélagið - 23.12.2021, Síða 91

Már Wolfgang Mixa, Kristín Loftsdóttir og Anna Lísa Rúnarsdóttir
91 ..
hlutfall einstaklinga á leigumarkaði mikið (Jón Rúnar Sveinsson 2020, 48). Algengt var að fólk
byggði sjálft sitt húsnæði, þar sem áhersla var á samhjálp og sjálfsbjargarviðleitni. Fyrsta löggjöf
Alþingis varðandi húsnæðismál landsmanna í lok þriðja áratugarins sneri að stofnun sjóðs sem m.a.
lánaði fé til byggingar og endurbóta íbúðarhúsa í sveitum landsins, en skömmu síðar voru lög um
verkamannabústaði samþykkt (Jón Rúnar Sveinsson 2005, 23–24). Ólíkt því sem tíðkaðist erlendis
voru íslensku verkamannabústaðirnir ekki leiguíbúðir heldur lán fyrir séreign sem laut ákveðnum
skilyrðum hvað varðaði sölu þeirra (Jón Rúnar Sveinsson 2010, 53). Eins og umfjöllun Jóns Rúnars
(2005) undirstrikar virtist eignarformið hafa verið næstum sjálfgefið fyrirkomulag fyrir þá sem settu
kerfið á fót, sem var þvert á áherslu verkamannabústaða í öðrum löndum þar sem leigufyrirkomu­
lagið réði ríkjum (bls. 24).
Eftirstríðsárin einkenndust af ríkri áherslu á séreign og lánum til einstaklinga til að byggja eigið
húsnæði. Fáar leiguíbúðir voru byggðar og þá fyrst og fremst sem úrræði fyrir þá allra verst settu.
Áherslan á séreign endurspeglast vel í því að þegar verkalýðsfélögin börðust fyrir byggingu félags­
legra íbúða á miðjum sjöunda áratugnum lögðu þau ríka áherslu á söluíbúðir (Jón Rúnar Sveinsson
2005, 31). Frá 1953 til 1979 giltu í raun engin húsaleigulög á Íslandi og þrátt fyrir takmarkaða lána­
möguleika í gegnum Húsnæðismálastofnun og viðskiptabanka áttu um 85% Íslendinga heima í eigin
húsnæði árið 1983 (bls. 33). Séreignastefnan náði enn frekari fótfestu á áttunda og níunda áratugnum
þegar óðaverðbólga var viðvarandi og margir „fjárfestu“ í steypu til þess að viðhalda raunvirði fjár­
festinga sinna (Sigurður Hallur Stefánsson o.fl. 2013, 23). Þessi áhersla stjórnvalda á séreign var þó
einnig gagnrýnd, m.a. af Leigjendasamtökunum, sem stofnuðu húsnæðissamvinnufélagið Búseta
árið 1983 (Jón Rúnar Sveinsson 2005, 36).
Níundi áratugurinn markaði miklar breytingar á húsnæðismálum á Íslandi, þrátt fyrir að séreigna­
stefnan hafi haldið mikilvægi sínu, líkt og Jón Rúnar Sveinsson bendir á (2005). Aukin áhersla var
lögð á byggingu félagslegs húsnæðis, sér í lagi félagslegar eignaríbúðir, þó einnig væri um að ræða
aukningu á leiguíbúðum og búseturéttaríbúðum (bls. 38). Upphaf 21. aldar markaði svo fráhvarf frá
félagslegum íbúðum. Árið 2004 voru gerðar breytingar á Íbúðalánasjóði í anda þeirra hugmynda að
hinn „frjálsi“ markaður í formi viðskiptabanka ætti að hafa mest vægi á húsnæðismarkaði. Íbúða­
lánasjóður, sem tók árið 1999 við af Húsnæðisstofnun ríkisins sem „grunnur húsnæðislánakerfis í
eigu ríkisins“ (bls. 39), varð þá eins konar milliliður fyrir viðskiptabanka en ekki lánastofnun fyrir
almenning (bls. 40). Fyrir leigjendur skipti einnig máli að árið 1995 var sett á fót húsaleigubótakerfi,
sem fól þá í sér að leigjendur fengu aukið aðgengi að fjármagni frá ríkinu til að létta undir húsnæðis­
kostnaði sínum (Jón Rúnar Sveinsson 2020, 49).
Árin á Íslandi eftir hrunið árið 2008 einkenndust í fyrstu af háværri umræðu um eflingu leigu­
markaðarins, enda margar fjölskyldur nýbúnar að missa húsnæði sitt. Þetta kom fram í skýrslu sem
verkefnisstjórn um framtíðarskipan húsnæðismála skilaði Félags­ og húsnæðismálaráðherra árið
2014, þar sem lögð var áhersla á að styðja við leigumarkaðinn (Framsóknarflokkurinn 2014). Í
sömu skýrslu var lagður grunnur að svokölluðu „Fyrstu fasteign leiðinni“, sem heimilaði fólki að
nýta séreignarsparnað við kaup á fyrstu fasteign og einnig til að greiða inn á lánin (Skatturinn e.d.),
áþekkt sparimerkjunum. Félags­ og húsnæðismálaráðherra lagði í kjölfarið áherslu á að gera ætti
leiguhúsnæði að raunhæfum búsetukosti (Félagsmálaráðuneytið 2013). Sú stefna var úr takti við
ríkjandi séreignastefnu.
Á Íslandi var hlutfall einstaklinga á leigumarkaði fyrir hrun 2008 í kringum 12% en fór í 16% í
kjölfar hruns og hélst á þeim slóðum (Íbúðalánasjóður 2019a), en þó veitir ný könnun Húsnæðis­ og
mannvirkjastofnunar (2020a, 4) vísbendingar um að hlutfallið fari lækkandi. Samkvæmt könnun­
inni eru 13% einstaklinga á leigumarkaði. Þessar tölur segja þó ekki alla söguna. Nýleg rannsókn
Íbúða lánasjóðs (2018a, 6) sýnir að meðaltal íbúa á heimili sem búa í eigin húsnæði er 2,96 íbúar en
meðaltalið á leigumarkaði er 2,38 einstaklingar, eða að jafnaði um 20% færri á hverju heimili sem
er í eigu leigusala samanborið við heimili í eigu ábúanda. Því hefur um fjórðungur heimila verið á
leigumarkaði, þó svo að lægra hlutfall einstaklinga á landsvísu sé í þeirri aðstöðu. Samkvæmt tölum