Íslenska þjóðfélagið - 23.12.2021, Blaðsíða 96

„Þú veist ekki hvaða húsnæði þú ferð í næst“
96 ..
12 mánuði í senn, og að leiguverð miðist áfram við þá fjárhæð húsaleigu sem áður gilti uppreiknuð
samkvæmt neysluvísitölu. Slíkt kemur ekki fram með jafn skýrum hætti í samningi hins félagsins,
Hemstaden (áður Heimavellir) (e.d.), en fram kemur að leiguverð breytist í takt við neysluvísitölu
og samkvæmt samtali við starfsmann félagsins er það viðmiðið hjá félaginu. Þrátt fyrir að neyslu­
vísitalan geti hækkað skarpt, eins og til dæmis í kjölfar hrunsins 2008, hafa leigjendur hjá þessum
leigufélögum í það minnsta fyrirfram skilgreind viðmið á þróun mánaðarleigu.
Eins og komið hefur fram leigðu flestir viðmælenda rannsóknarinnar húsnæði af einkaaðila, þó
í einhverjum tilfellum einkahlutafélagi í eigu einstaklings. Í 4. gr. Húsaleigulaga er kveðið á um að
„Leigusamningur um húsnæði skal vera skriflegur.“ Hins vegar kemur fram í 10. gr. „Hafi aðilar
vanrækt að gera skriflegan leigusamning teljast þeir hafa gert ótímabundinn leigusamning og gilda
öll ákvæði laganna um réttarsamband þeirra“ (Húsaleigulög 1994 nr. 36). Algengt var að húsaleigu­
samningar viðmælenda rannsóknarinnar væru gerðir til eins árs í senn, með þriggja mánaða upp­
sagnarfresti en möguleika á endurnýjun eftir árið. Einhverjir nefndu að hafa gert samning til tveggja
ára eða ótímabundinn. Tímabundnir leigusamningar til eins eða tveggja ára í senn eru mjög algengir
eða 67% samkvæmt könnun Íbúðalánasjóðs (2018b, 14).
Í sömu könnun kemur þó einnig fram að 19% leigjenda eru ekki með skriflegan leigusamning
í gildi. Lægst var hlutfall skriflegra leigusamninga hjá þeim sem leigðu af ættingjum og vinum, en
mjög hátt hjá þeim sem leigðu af sveitarfélagi, einkareknu leigufélagi eða á stúdentagörðum (Íbúða­
lánasjóður 2018b, 13). Nokkur dæmi voru um að viðmælendur voru ekki með formlegan leigu­
samning. Má þar nefna Mikolaj, einhleypan Pólverja sem leigir herbergi í íbúð með tveimur öðrum
þar sem eldhús og baðherbergi voru sameiginleg. Hann hafði ekki gert formlegan leigusamning þrátt
fyrir að hafa búið þar í tvö ár. Einn meðleigjenda viðkomandi hafði gert samning við eiganda, sem
Mikolaj vissi engin deili á, og framleigði síðan hinum í íbúðinni.
Einhverjir viðmælenda fengu húsnæðisbætur en fáir meðal þeirra sem voru af erlendum uppruna
fengu slíkar bætur. Ástæður þess voru meðal annars að viðkomandi hafði ekki formlegan húsaleigu­
samning eða taldi tekjur sínar vera of háar til að eiga rétt á slíkum bótum. Í einhverjum tilfellum
höfðu leigusalar komið í veg fyrir að samningar væru þinglýstir en slíkt er skilyrði fyrir umsókn um
húsnæðisbætur.
Fulltrúi félagasamtaka sem rætt var við nefndi að meðal fólks af erlendum uppruna sem leitaði
til félagsins væri af og til fólk sem væri ekki vel upplýst um réttindi sín. Dæmi voru um fólk á leigu­
markaði sem stóð í þeirri trú að það að þiggja húsnæðisbætur gæti komið í veg fyrir eða tafið um­
sókn um ríkisborgararétt. Það er þó eingöngu ef fólk þiggur framfærslustyrk frá sveitarfélagi sem
það getur haft áhrif á rétt til að sækja um ríkisborgararétt (Útlendingastofnun e.d.). Max, Þjóðverji
búsettur í Reykjavík, hafði kannað hvort hann ætti rétt á húsnæðisbótum:
Ég las einu sinni í gegnum þetta, og þá sá ég að ég á ekki rétt á því [húsaleigu­
bótum] og líka, ég las um leigu og þá var eitthvað svona eins og að ef hæðin á
húsnæðinu er ekki 2.5 að hæð, eða ég veit ekki töluna, þá má ekki leigja það út.
Lofthæðin mín er lægri og ég veit ekki, bý ég hér löglega eða ekki, ég veit það
ekki?
Einn viðmælenda, þýsk kona, taldi suma leigusala sækjast eftir því að fá leigjendur sem væru ekki
of meðvitaðir um réttindi sín og sagði: „Ég held að kannski hafi ég upplifað jákvæða fordóma ... ein­
hverjir leigusalar sögðust frekar leigja útlendingum heldur en Íslendingum vegna þess að þeir vita
minna um réttindi sín.“ Það eru þá væntanlega leigusalar sem sjá hag sinn í því að upplýsa leigjendur
ekki um rétt sinn eða framfylgja ekki þeim reglum sem gilda á þessum vettvangi.
Erfiðleikar og óöryggi
Erfiðleikar og óöryggi á leigumarkaði endurspegluðust í mörgum þáttum og við drögum hér fram
leiguverð, ástand húsnæðis og möguleikann á að missa húsnæðið. Í nýlegri könnun kom fram að