Náttúrufræðingurinn - 2023, Page 36

(Ixodes urea) en er áttfætla (Acarina)
en ekki skordýr. Bjarni E. Guðleifsson
dýrafræðingur (1942−2019) var frum-
kvöðull við að kalla áttfætlur mítla og
hætta alfarið að tengja áttfætlur við
maursnafnið. Maurshugtakið ætti ein-
göngu við um félagsskordýr, svo sem
húsamaurinn (Hypoponera punctatis-
sima). Í framhaldi af tillögum Bjarna
hættu menn fljótlega að tala um manna-
kláðamaur (Sarcoptes scabiei var. hom-
inis) en nefna hann í staðinn manna-
kláðamítil. Á sama hátt tölum við nú um
lundamítil og ekki lundalús, rétt eins
og heitið skógarmítill (Ixodes ricinus)
hefur öðlast tryggan sess í málinu. Sá
berst iðulega hingað til lands á vorin
með farfuglum en virðist ekki ná að
ljúka lífsferlinum hérlendis, væntanlega
vegna fáskrúðugrar nagdýrafánu sem
lirfum skógarmítilsins er nauðsynleg til
að þroskast eðlilega.
LIFNAÐARHÆTTIR
OG SKAÐSEMI
Útlit
Fullorðnar veggjalýs verða 5−6 mm
langar og sjást því vel með berum
augum. Þær eru rauðgular á litinn
með flatan og breiðan en þunnvax-
inn afturbol og eru kvendýrin heldur
breiðvaxnari en karldýrin (1. mynd).
Veggjalýs geta ekki flogið en leifar af
skjaldvængjum (fremra vængjaparinu
sem þekur flugvængi skordýra) sjást aft-
ast á frambol.
Lífsferillinn
Hvert kvendýr verpir nokkur hundruð
eggjum um ævina, oft 5−10 eggjum á
dag, svo fremi hitastig umhverfisins sé
yfir 10°C. Sé kaldara hætta veggjalýs að
verpa en þola allt niður í 7°C. Ævilengdin
fer eftir hitastiginu þar sem haldið er til,
við hagstæðustu skilyrði getur veggja-
lús lifað í allt að 18 mánuði.1-3
Eggin eru límd við undirlagið og klekjast
á um það bil tíu dögum þar sem hiti er
nægur. Ungviðið sem skríður úr eggi
kallast gyðla. Í útliti líkjast gyðlurnar
foreldrunum og eru í raun smækkuð
mynd þeirra. Gyðlurnar skipta fimm
sinnum um ham áður en þær ná full-
orðinsstigi og verða kynþroska, og eru
kvendýrin heldur stærri en karldýrin.
Eftir hver hamskipti þarf ungviðið að
næra sig á blóði. Þess á milli er skriðið í
felur og legið á meltunni í glufum, undir
listum eða dýnum í námunda við þann
sem blóð er sogið úr. Við bestu aðstæður,
þar sem umhverfishiti er um 28°C, tekur
þroskaferillinn 4–5 vikur. Við kulda-
þolsmörkin getur þroskaferillinn hins
vegar tekið heilt ár. Kjörhitastig veggja-
lúsarinnar er við 28−32°C en hún drepst
fari hitinn yfir 45°C.1−3
Fæðuöflun
Veggjalúsin hefur oddhvassan sograna
sem stungið er í gegnum húð fórnar-
lambanna til að sjúga úr þeim blóð.
Munnvatni er spýtt í sárið til að koma
í veg fyrir að blóðið storkni. Veggja-
lýsnar eru fljótar að fylla sig af blóði.
Við það þenst afturbolurinn út og
fái þær að sjúga óáreittar margfalda
þær þyngd sína á nokkrum mínútum.
Veggjalýs leggja oftast til atlögu að
nóttu til. Þá er fylgsnið yfirgefið, klifrað
upp á rúmið og hlaupið í átt að upp-
sprettu fæðunnar, manninum sem þar
liggur sofandi í myrkrinu. Veggjalýsnar
ráðast oft til atlögu á hendur eða fætur
sem skaga út undan sænginni, því að
meiri hætta er á að kremjast eða verða
fyrir skakkaföllum uppi við líkamann.
Eftir að hafa fyllt sig er hlaupið til baka
á felustaðinn og lagst á meltuna. Tíma-
mælingar hafa sýnt að gyðlur geta fyllt
sig af blóði á um 9 mínútum en full-
orðnu dýrin eru heldur lengur að fylla
sig, enda stærri.1−3
Hýsilviðbrögð
Þeir sem bitnir eru verða sjaldnast
varir við stungurnar meðan verið er
að sjúga úr þeim blóð því deyfiefni er í
munnvatninu sem spýtt er í sárið. Fljót-
lega verða þó flestir varir við kláða á
stungustaðnum, en sumir sýna lítil sem
engin viðbrögð. Ónæmiskerfi manna
ræður miklu um hvaða viðbragða
verður vart og hversu lengi einkennin
vara. Reyni menn að stilla kláða með
því að klóra sér bólgnar stungusvæðið
enn meira upp. Við hverja stungu getur
myndast vessafyllt blaðra, þina. Springi
þær er hætta á ígerð. Sumir fá astma-ein-
kenni eftir stungu. Kláði og útbrot gera
oftast vart við sig að morgni. Fyrst eftir
að dýrið er að ná sér á strik í rúmi hins
stungna eru einkennin allajafna væg
og hverfa jafnvel þegar líður á daginn.
Með tímanum verða einkennin oftast
svæsnari. Á því stigi kemur fólk oftast
auga á sökudólginn, stundum þegar
kveikt er ljós á nóttunni og veggjalýsnar
hlaupa í skjól, eða þá að blóðdropar fara
að sjást á ljósum sængurfötum.1−3
Þrátt fyrir miklar rannsóknir hefur
ekki verið sýnt fram á að veggjalýs beri
með sér bakteríu- eða veirusjúkdóma
sem valda sjúkdómum í fólki.3
SAGA VEGGJALÚSARINNAR
Á ÍSLANDI
Staðan fram til loka 19. aldar
Gamlar heimildir um óværu á Ís-
lendingum benda til þess að veggjalús
hafi ekki náð fótfestu hér á landi fyrr en
seint á 19. öld. Eggert Ólafsson og Bjarni
Pálsson urðu ekki varir við veggjalús á
ferðalögum sínum á Íslandi á árunum
1752−1757.6 Hvorki Nicolai Mohr, sem
tók saman fróðleik um mannasníkju-
dýr á síðari hluta 18. aldar,7 né Jón
Pétursson, sem árið 1834 skrifaði sérs-
taka lækningabók handa alþýðu,8 nefna
veggjalúsina á nafn. Á hinn bóginn fjalla
Náttúrufræðingurinn
36
Ritrýnd grein / Peer reviewed