Náttúrufræðingurinn - 2023, Qupperneq 48

INNGANGUR
Vistkerfi norðurslóða einkennast af árs-
tíðabundnum sveiflum í hitastigi, birtu
og frumframleiðni, sem nær hámarki yfir
sumartímann. Þessar sveiflur hafa áhrif á
farhegðun dýra, aðallega fugla, sem halda
sig á hlýrri og bjartari svæðum að vetrum
en fljúga norður á bóginn til varpsvæða
sinna á vorin. Staðbundin rándýr sem
veiða þessa fugla sér til matar búa því
við árstíðabundnar sveiflur í fæðufram-
boði. Læmingjar og stúfmýs (Lemmus,
Mycrotus og Myodes-tegundir) eru út-
breidd nagdýr um norður heimskautið
og tímgast allt árið um kring, jafnvel
yfir háveturinn. Stofnar þessara nagdýra
sveiflast því ekki árstíðabundið heldur
ná þeir hámarki á nokkurra ára fresti en
eru mjög litlir þess á milli. Getur munur-
inn verið meira en hundraðfaldur.1,2 Lífs-
hættir rándýra norðurslóða, þar á meðal
tófunnar (Vulpes lagopus), eru aðlöguð
þessum sveiflum, sem hér eftir verður
vísað til sem „læmingjasveiflna“. Dýrin
bregðast einkum við með tvennum
hætti, annars vegar með atferlissvörun
(e. functional response) og hins vegar
stofnsvörun (e. numerical response).2
Munurinn felst í því hvort rándýrið er
sérhæft eða tækifærissinnað í fæðuvali.
Dæmi um atferlissvörun má sjá hjá tæki-
færissinnuðum rándýrum þegar læm-
ingjasveiflur eru í hámarki. Þá verða þessi
litlu nagdýr aðalfæða flestra rándýra á
svæðinu. Þegar læmingjar eru í lágmarki
eru sérhæfð staðbundin rándýr treg að
snúa sér að annarri bráð.2 Stofnsvörun
kemur aðallega fram hjá sérhæfðum af-
ræningjum. Tímgunarárangur refa og
hreysikatta (Mustela erminea) fer þannig
eftir því hvort stofnar bráðarinnar eru
í hámarki eða lágmarki.2 Áhrifin koma
einkum fram í breytilegri frjósemi. Til
dæmis komast stór og mörg got á legg hjá
refum á læmingjasvæðum þegar stofnar
læmingja eru í hámarki en fáir yrðlingar
komast hins vegar á legg þegar stofnar
læmingja eru í lægð. Slíkt samband fæðu
og tímgunar er vel þekkt hjá rándýrum
norðurslóða og sýnt hefur verið fram á
slíkar sveiflur í stofnum heimskautar-
efa í Skandinavíu, í Alaska, á Grænlandi
og á freðmýrum Kanada.3,4,2,5 Á þessum
svæðum getur frjósemi refalæðna verið
afar mikil, allt upp í 18−20 yrðlingar í
goti. Þegar lítið er af nagdýrum ná hins
vegar fá eða engin refapör að tímgast og
afkoma yrðlinga verður léleg.1,4,6 Áhrif
fæðuframboðs á stofnbreytingar refa
virðast því fyrst og fremst koma fram
í líkamsástandi læðna á meðgöngu og
getu þeirra til að næra yrðlinga fyrstu
vikur ævinnar. Á Íslandi eru engir læm-
ingjar og eina tegundin sem sveiflast
með reglubundnum hætti er rjúpan
(Lagopus mutus). Hún er staðbundinn
fugl og nær stofn hennar hámarki á 12
ára fresti að jafnaði. Rjúpan er kjör-
fæða fálka (Falco rusticus) og sýnir hann
stofnsvörun við sveiflum rjúpunnar, sem
lýsir sér í lífslíkum og varpárangri.7 Þar
sem íslenski refastofninn hefur bæði
risið og hnigið undanfarin rúm 60 ár8,9 er
áhugavert að skoða hvort stofn íslenska
melrakkans takmarkast eða stýrist af
sambærilegum þáttum og læmingjatófur
í öðrum löndum eða fálkinn á Íslandi.
Í þessari grein verður fjallað um rann-
sóknir á fæðuvali íslenskra refa, mun á
fæðugerðum eftir landsvæðum og sam-
band breytinga á fæðuvali við fjölgun og
fækkun í refastofninum. Þar sem stofn-
breytingar refa á öðrum svæðum virð-
ast að miklu leyti stýrast af breytileika í
frjósemi verður fjallað sérstaklega um
þátt frjósemi í viðkomu íslenskra refa og
athugað hvort þar liggi skýringar á því
hvaða þættir það eru sem helst geta haft
áhrif á þær stofnbreytingar sem orðið
hafa á undanförnum áratugum.
Mórauðir yrðlingar við greni. – Arctic fox cubs of the blue morph at a den.
Ljósmynd / Photo: Terry Wittaker.
Náttúrufræðingurinn 93 (1–2) bls. 47–58, 2023
Náttúrufræðingurinn
48
Ritrýnd grein / Peer reviewed