Náttúrufræðingurinn - 2023, Qupperneq 54

segja til um gotstærð um það bil fimm
vikum eftir fæðingu. Til að leggja mat
á það hvort frjósemi refalæðna er raun-
verulega svo stöðug er hægt að telja le-
gör eða fóstur í þeim læðum sem falla
til við refaveiðar. Legör myndast eftir
hverja fylgju sem festist í legvegg læð-
unnar og segja þau því til um fjölda
fóstra sem læðan hefur gengið með.35
Kynþroska læður sem refaskyttur sendu
til rannsóknar á tímabilinu 1986−2021
voru 2.510. Talning legöra og fóstra í
þeim gefur til kynna að frjósemi ís-
lenskra refalæðna hafi þá að jafn-
aði verið 5,4 (+/- 1,63) yrðlingar. Þótt
einstök ár víki marktækt frá meðaltali
tímabilsins alls verður breytileikinn að
teljast lítill, og ekki er að sjá neinar
reglubundnar sveiflur, frekar en í got-
stærð. Því er ljóst að frjósemi íslenskra
refalæðna er mun lægri og stöðugri en
þekkt er hjá tegundinni erlendis. Töl-
fræðilegur samanburður hefur jafn-
framt sýnt að ekki er marktækur munur
á fjölda legöra eftir tímabilum fækkunar
eða fjölgunar í refastofninum, og ekki
hefur fundist munur á milli landshluta
hvað varðar frjósemi.8 Það er því ljóst að
ekki hægt að skýra hina miklu fjölgun
íslensku tófunnar á yfir 30 ára tímabili
með aukinni frjósemi refalæðna (þ.e.
stærri gotum), og fall stofnsins verður
ekki útskýrt með lækkandi frjósemi.
Þótt tófur af báðum kynjum verði líf-
eðlisfræðilega kynþroska í mars á fyrsta
vetri, aðeins 10 mánaða gamlar, er ekki
víst að þær eignist afkvæmi. Á öðrum út-
breiðslusvæðum tegundarinnar tímgast
dýrin yfirleitt ekki fyrr en 2−3 ára.36 Til
þess að það takist þarf maki að vera til
staðar og parið þarf að hafa yfir að ráða
greni og óðali til að skýla afkvæmum
og fæða alla fjölskylduna á vaxtarskeiði
ungviðisins.34 Framboð óðala er takmark-
andi og samkeppni við eldri og reyndari
dýr getur verið hörð. Því er það aðeins
hluti kynþroska dýra sem fær tækifæri til
að taka þátt í tímgun ár hvert. Framboð
og aðgengi að fæðu yfir vetrartímann
hefur jafnframt mikið að segja um það
hvort kynþroska dýr eru nógu vel á sig
komin til að tímgast eða hvort þau verða
geld. Þegar vel árar að vetri, og á svæðum
þar sem mikið framboð fæðu er að sum-
arlagi, geta fleiri pör helgað sér óðul og
eignast afkvæmi en þegar lítið er um
fæðu. Hlutfall kynþroska dýra sem taka
þátt í tímgun er því vísitala á burðargetu
lands, því það segir til um fjölda grenja í
ábúð og þar með um fjölda gota á hverju
svæði.15,8,37 Vegna þess að veiðimenn skrá
nákvæmlega fjölda yrðlinga, grendýra og
hlaupadýra á grenjatíma er hægt að nota
veiðigögn sem vísitölu á hlutfall geldra
dýra. Þegar þetta er skoðað sjást áberandi
sviptingar í hlutfalli veiddra grendýra og
hlaupadýra árið 1980 þegar stofninn tók
að vaxa eftir mikla lægð (sjá 3. mynd í
fyrstu grein). Meðan refastofninn var
enn lítill var hlutfall hlaupadýra að
sumarlagi lágt því flest kynþroska dýr
tóku þátt í tímgun. Eftir að refum tók að
fjölga jókst hlutfallið. Breytingin hófst
á sama tíma á vestur- og austurhluta
landsins en hlutfall geldra dýra virð-
ist hafa hækkað mun hraðar og meira
á vestanverðu landinu, líklega vegna
þess að þar hefur hámarksþéttleiki óð-
ala náðst fyrr, þótt enn væri svigrúm til
aukningar á austurhluta landsins.8
Fyrst eftir að talningar hófust á le-
görum í innsendum hræjum árið 1986
var hægt að meta með fullvissu hvort
læður voru í raun og veru geldar. Þegar
borinn er saman fjöldi legöra í læðum
eftir aldri kemur í ljós að fyrstu sex
árin ganga þær með jafnmörg fóstur að
jafnaði en 7−9 ára gamlar læður eru að
meðaltali með einu fóstri færra. Jafnvel
eftir níu ára aldurinn taka læður þátt í
tímgun en þá er frjósemin farin að dala
verulega (2. mynd). Athyglisvert er að á
Íslandi hefur hlutfall eins árs refalæðna
með legör (grenlæður) verið óvenju
hátt (sést vel á sýnastærð eins árs læðna
á 1. mynd). Þetta má að hluta til skýra
með því að grenjavinnsla, sem aðeins
er stunduð á Íslandi, eykur möguleika
jafnvel allra yngstu dýranna á að eign-
ast óðal og maka. Jafnframt sýnir þetta
lága geldhlutfall meðal ungra refalæðna
1. mynd. Árlegur meðalfjöldi legöra í
íslenskum refalæðum á tímabilinu 1986−
2021. Lóðréttu línurnar sýna 95% ör-
yggismörk meðaltalsins. − Annual mean
number of placental scars in Icelandic
Arctic fox vixens during the period
1986−2021. The vertical lines show 95%
confidence limits.
Fj
öl
di
le
gö
ra
/
P
la
ce
nt
al
s
ca
rs
3
4
5
6
7
8
1990 2000 2010 2020
54